Dobrila Vlahović
KONZERVATORSKI TRETMAN IKONE
"BOGORODICA SA HRISTOM"
IZ CRKVE SV. IVANA U BUDVI

Tekst preuzet iz:

       Crkva Sv. Ivana jedna je od najstarijih budvanskih crkava, koja je tokom vremena pretrpjela znatne izmjene, tako da od prvobitne građevine nije ostalo ništa. Nastala je u XII vijeku, kao katedralna i bila to sve do 1828. godine, kada je ukinuta budvanska biskupija.1

Po tipu, crkva je trobrodna bazilika sa bočnim pijevnicama, sakristijom i horom, nema apsidu, a oltarski prostor se završava ravnim zidom.2 Uz crkvu je visoki zvonik podignut 1867. godine, a desno od crkve je zgrada nekadašnjeg biskupskog dvora.3 U unutrašnjosti crkve, kao i u sakristiji, čuvaju se slike i brojni predmeti od umjetničke i kulturno istorijske vrijednosti. Među njima je i ikona Bogorodica sa Hristom, rad nepoznatog autora, dimenzija 36,5 х 48 cm.

Pozadina ove ikone, oslikana je u plavom tonu. Dopojasna figura Bogorodice sa blago pognutom glavom prema Hristu, kojeg pridržava desnom rukom, odjevena je u crvenu haljinu, sa bordurom u zlatnom tonu. Na njoj se nalazi ukras dat u vidu stilizovanog geometrijskog ornamenta, koji se ponavlja i na oreolu, dok Hristova oreola ima diskretni floralni ornament, takođe rađen u zlatnom tonu. Nabori na bogorodičinoj draperiji naznačeni su tamnim tonom. Iznad svetiteljskih glava, u ornamentom opervaženim medaljonima, date su signature na grčkom jeziku. Ikona potiče iz XVIII. vijeka, i rad je anonimnog grčkog majstora.

Konzervatorska istraživanja vršena su s ciljem da se urade:
- Opšti podaci o djelu
- Ispitivački radovi
- Izvještaj o rezultatima ispitivačkih radova
- Predlog konzervatorskih intervencija

1 Upisano u Registar nepokretnih spomenika kulture, u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture na Cetinju.
2 Dr Č. Marković, Dr R.Vujičić, Spomenici kulture Crne Gore, Beograd 1997.
3 Isto.

OPŠTI PODACI O DJELU
Naziv djela: ikona Bogorodica sa Hristom.
Autor djela: nepoznat.
Vrsta djela: ikona na drvetu.
Tehnika: tempera na drvetu.
Vrijeme nastanka: XVIII vijek.
Dimenzije: 36,5 х 48 cm.
Vlasnik: Crkva Sv. Ivana u Budvi.
Mjesto čuvanja: Crkva Sv. Ivana u Budvi.
Raniji konzervatorski radovi: vidni.
Stanje: teško oštećena i krajnje ugrožena.

ISPITIVAČKI RADOVI
Ispitivački radovi obavljeni su u slikarskom ateljeu Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture na Cetinju, sa ciljem da se odredi: vrsta upotrijebljenih materijala, tehnika izrade ikone, promjene na materijalima, stanje ikone, uzroci njenog propadanja, metodologija zaštite, kao i redosljed konzervatorsko-restauratorskih intervencija, koje će biti izvedene na ovom eksponatu.

U cilju analize tehnike kao i analize stanja ikone, izvršena su slijedeća ispitivanja: posmatranje ikone pod dnevnim svijetlom, sunčevim zracima i lupom. Na ovaj način izvršena je osnovna analiza opšteg stanja bojenog sloja, podloge i drvenog nosača. Na stabilnim površinama bojenog sloja urađene su i dvije sonde, na osnovu kojih je određen rastvor kojim će na najbolji način biti uklonjene sve nečistoće i slojevi potamnjelog laka.

IZVJEŠTAJ O REZULTATIMA ISPITIVAČKIH RADOVA

ANALIZA TEHNIKE

Nosač ikone izrađen je od lipovog drveta,4 iz jednog komada, ručne obrade. Na njegovoj poleđini se nalaze dva kušaka od tvrđeg drveta, pričvrščeni gvozdenim ekserima.
Podloga na kojoj je postavljen bojeni sloj je kredno-tutkalna, nanešena u više slojeva.
Bojeni sloj rađen je tempera tehnikom. Paleta je sastavljena iz plavih, crvenih i oker tonova, koji čine skladnu harmoniju.
Zaštitni sloj je slikarski lak, nanešen u debljem sloju.

4 Sigo Sumerecker, Podloge štafela/ne slike, Beograd 1973. ("Za izradu nosača upotrebljavaju se različite vrste drveta: uglavnom listopadno - lipa, orah, rjeđe kesten, bukva, mada su upotrebljeni i četinari. Drvo je obrađeno cepanjem, sečenjem, tesanjem ili testerom. Najpre su piljenjem ili cepanjem rezani komadi drveta i ostavljeni su da se suše po godinu dana i onda je obrađivano na potrebne dimenzije. Radi sprečavanja krivljenja ikone na nosačima su sa zadnje strane ili po profilu urezivani žljebovi u koje su umetane letve - kušaci")

ANALIZA STANJA IKONE PRIJE POČETKA KONZERVATORSKOG TRETMANA

       Nosač ikone, nalazi se u stanju teške oštećenosti. Usljed prirodnog procesa starenja, kao i uticaja vlage i crvotočine,5 došlo je do razaranja unutrašnje strukture drveta kao i njegovih djelova koji su trajno izgubljeni. Na gornjem, središnjem dijelu drvenog nosača, nalazi se ranije sanirana pukotina dužine oko 25cm.

       Podloga na kojoj je oslikana Bogorodica sa Hristom je kredno-tutkalna.6 Vjerovatno usljed uticaja vlage, kao i neadekvatnih uslova u kojima je ikona bila izložena, izgubila je svoju vezivnu moć, te postala krta, trošna i mjestimično potklobučena. Evidentan je i nedostatak originalne podloge, u donjim zonama ikone, površine oko 25%. Na površinama gdje je podloga zajedno sa bojenim slojem trajno izgubljena, vidne su ranije konzervatorsko-restauratorske intervencije u vidu postavljanja nove. Detaljnom analizom utvrđeno je da je novo-nanešena podloga ispucala, trošna, i veoma nestabilna, čime je bio dovoden u opasnost preostali, originalni bojeni sloj ikone.

Zatečeno stanje ikone

       Bojeni sloj je veoma nestabilan, pulverzirao je, naročito duž krajeva ikone, kao i na površinama iznad inkarnata svetitelja prekriven je debljim slojem potamnjelog laka i raznih nečistoča. Vidni su i ranije rađeni retuši, čiji je ton znatno izmijenjen, te degradira estetske vrijednosti eksponata. Nedostaje u donjim zonama oko 25% od ukupne površine. Prekriven je debljim slojem raznih nečistoća i potamnjelog laka.

       Zaštitni sloj na ikoni je slikarski lak, nanešen više puta. Usljed prirodnog procesa starenja, došlo je do njegovog tamnjenja i pojave krakelura, koje se ne mogu detaljno sagledati, zbog različitih nečistoća kojima je prekriven.

5 "Glasnik Društva konzervatora Srbije", br. 6. Beograd 1982 (R. Žikić navodi da višegodišnje prisustvo ksilofagnih insekata uzrokuje visok stepen destrukcije drvene mase. Detaljnim posmatranjem mogu se otkriti rupice kroz koje su izletjeli insekti. Mali broj takvih otvora nije uvijek znak slabog napada insekata; često je spoljni dio malo oštećen, dok je unutra drvo potpuno rastočeno).
6 Sigo Summerecker, nav. djelo (Njena primjena se vremenski proteže od srednjeg vijeka sve do danas. Za njeno izvođenje tadašnji slikari su upotrebljavali, prema geološkom sastavu svoga kraja, pravu kredu, kalcit, gašeni gips, sadrovac, a nekada mješavine tih bjelila - vezane otopinom animalnog tutkala. U sjevernim krajevima Evrope, slikari su upotrebljavali, najčešće, prirodnu kredu ili kalcit, dok su na jugu (italijanski slikari) radije koristili sadrovac ili neku vrstu bijele gline. Tutkalno-kredna osnova je po prirodi svog vezivnog sredstva u izvjesnoj mjeri krta i dovoljno upijajuća, ali ima prednost nad ostalima, jer vremenski ne žuti, a u slučaju potrebe - već slijedeći dan može biti upotrijebljena. Ipak, što duže odstoji, postaje bolja za slikanje. Nesumnjivo se danas najčešće upotrebljava, kao punilo tutkalno-kredne osnove, prava šampanjska kreda "Franc.Craie de Champagne". Uvozi se iz Francuske, a u prodaju dolazi mljevena u više vrsta, prema veličini čestica).

PREDLOG KONZERVATORSKIH INTERVENCIJA

       Nakon detaljnih analiza konstatovano je da se ikona nalazi u stanju teške oštećenosti, te da je neophodno što hitnije pristupiti konzervatorskom tretmanu, kako ne bi ovaj vrijedni eksponat trajno izgubili. Predloženo je da se na ikoni izvrši kompletan konzervatorski tretman, koji se sastojao iz više faza.

Konsolidacija bojenog sloja

KONZERVATORSKE INTERVENCIJE

Konzervatorski radovi7 otpočeli su konsolidacijom bojenog sloja i podloge. Konsolidacija nestabilnih površina izvršena je toplom smješom 8% rastvora ribljeg tutkala.8 Mekanom četkom, natopljene su podloge, a potom fiksirane japan papirom. Nakon sve labilne površine bojenog sloja njegovog sušenja na sobnoj temperaturi, izvršeno je "peglanje" svih nestabilnih površina, specijalnom električnom špahtlicom, zagrijanom na temperaturi od oko 60°C.

Poslije uspješno završene faze konsolidacije, japan papir je pažljivo uklonjen. Uslijedilo je zatim uklanjanje ranije postavljene kredno-tutkalne podloge i starih retuša. Sve ovo rađeno je mehaničkim putem, veoma pažljivo, da ne bi došlo do oštećenosti originalnog bojenog sloja na ikoni. Nakon mehaničkog uklanjanja kredne podloge, površine oko 25% pristupilo se fiksiranju nestabilnih površina bojenog sloja, koji je bio vezan sa uklonjenom podlogom.

Uklanjanje kredne podloge

Ovako djelimično konsolidovana ikona bila je spremna za potapanje u specijalne kade sa voštano-smolastom masom,9 što je i učinjeno. Voštano-smolasta masa prodrla je u unutrašnju strukturu drveta, te na taj način konsolidovala i ispunila sva oštećenja nastala na njoj. Mehanički i hemijski tretman, bili su slijedeća faza u konzervaciji ove ikone.

7 Kompletan konzervatorski tretman na ikoni uradila Dobrila Vlahović, viši slikar-konzervator u RZZSK.
8 Riblje tutkalo se dobija sušenjem vazdušnih kesica, mjehurova ribe jesetre. Kao i ostale vrste animalnih tutkala, ima svojstvo da u hladnoj vodi samo bubri, a u vrućoj se skoropotpuno otapa. Zbog svoje visoke cijene, rijetko se upotrebljava za prepariranje, iako su ga raniji italijanski slikari rado upotrebljavali pri izvođenju osnove na drvenim nosiocima. Danas se naročito upotrebljva u Rusiji, prilikom restauriranja starih slikarskih djela. U ovom slučaju, 8% rastvor ribljeg tutkala korišćen je za fiksiranje nestabilnih površina bojenog sloja na ikoni. Ova otopina treba biti zagrijana u toploj vodi, da bi sve vrijeme rada bila podjednako topla i tekuća. Njena temperatura ne treba biti veća od 50C. Za njeno nanošenje obično se upotrebljava, široki, pljosnati kist. Nanosi se, uglavnom u jednom sloju; u protivnom, moglo bi se desiti da dođe do prezasićenosti i jače ukrućenosti tog mjesta.
9 Naše radionice koriste, za konsolidaciju drvenog nosača, metodu Kraljevskog instituta za kulturno naslijeđe u Briselu. Ovim postupkom postiže se potpuna konsolidacija, drvenog nosača (400 gr voska i 600 gr alofonijuma). Ovom metodom postiže se zaštita drveta od vlage, ksilofagnih insekata, kao i od deformacija istog. Kod nas se primjenjuje preko 50 godina i rezultati su veoma dobri.

Na osnovu proba, sondi, kao i ispitivanja stanja bojenog sloja, određen je hemijski rastvor, kojim će se na najbolji način ukloniti sve nečistoće kao i naslage potamnjelog laka10 sa njegove površine. Čišćenje je vršeno po partijama, postepeno. Površine sa debljim slojem laka tretirane su više puta, sve dok postojeći premazi u potpunosti, nijesu bili uklonjeni.
Postavljanje nove podloge, vršeno je na površinama na kojima je nedostajala. Oštećenja su popunjavana smješom, 8% rastvora ribljeg tutkala i bolonjske krede. Podloga je nanošena u jednom ili više slojeva, zavisno od dubine oštećenja. Ona je u potpunosti bila usklađena sa okolnom, originalnom površinom. Nakon završetka ove faze, nanešen je polisaž,11 čime je bio "nahranjen" tretmanima ispošćeni bojeni sloj.

Retuširanje je bila završna faza u konzervaciji ove ikone. Imajući u vidu vrstu oštećenja, odlučeno je da se na ikoni uradi "lokalni retuš". Kitirane površine, najprije su podslikavane akvarel bojama, a nakon sušenja, pristupilo se izradi retuša tempera bojom. Ovom vrstom retuša uspostavljena je cjelina, koja je oštećenjima i te kako bila narušena.

Lakiranje12 ikone (bojenog sloja) izvršeno je u zatvorenoj, čistoj prostoriji, gdje je temperatura bila oko 20°C. Ikona je postavljena vodoravno, te lakirana ujednačenim potezima, specijalnom četkom, namijenjenoj samo za te svrhe. Lakiranje je izvršeno "Damar"13 - mat lakom, u dva sloja, čime je i bio završen proces konzervacije ikone "Bogorodica sa Hristom", koja se čuva u crkvi Sv. Ivana u starom
budvanskom gradu.

Ikona nakon konzervatorskog tretmana

10 Alkohol + terpentin + medicinski benzin - 1:1:1. Neutralizacija je vršena venecijanskim terpentinom
11 Laneno ulje + sikativ - 3:1.
12 Lak može biti: sjajan, polusjajan i mat. Mat lak u svom sastavu posjeduje parafin, koji guši njegov sjaj. Lak štiti bojeni sloj od spoljnih uticaja.
13 Ž.Turinsk, Slikarska tehnologija, Beograd 1987. Prvi pisani podaci o upotrebi damara potiču iz ranog XVIII vijeka. Damar je lučevina drveta koje raste na malajskom poluostrvu, Sumatri, Javi i Borneu. Grumen damara je skoro bezbojan ili svijetlo žućkast. Svijetlo smeđe boje su lošije. Otapa se u terpentinu, petroleju i mnogim drugim rastvaračima, osim u alkoholu.