Lucija Đurašković
IKONOPIS MANASTIRA GRADIŠTE

Vizantijska estetika


       Likovno djelo Nikole Aspiotija predstavlja zanimljiv vid prelaza vizantijske ikone u religioznu sliku zapadnjačke provenijencije koje je, na žalost, do danas ostalo nedovoljno proučeno i valorizovano.


       Neposredno iznad magistralnog puta koji od Petrovca vodi ka Baru, na jednom uzvišenju kod naselja Buljarica, nalazi se manastir Gradište. Prema predanju koje arheolozi nijesu dokazali, manastir je podignut na temeljima neke antičke građevine, ili rimskog groblja, godine 1116. I ime manastira vezuje se za toponim "gradina" u značenju ostataka naselja, nekropole, ili utvrđenja koje je na istom mjestu moglo postojati prije osnivanja manastira.

       Kompleks manastira Gradište se sastoji iz tri crkve, konaka i zida koji ga okružuje. Glavna manastirska crkva posvećena je Sv. Nikoli. U njenoj neposrednoj blizini nalazi se crkva Sv. Save, dok je crkva Uspenja Bogorodice podignuta na blagom uzvišenju na kome se nalazi i seosko groblje. Prvi pisani pomen ovog manastira potiče iz 1305. godine (povelja kralja Milutina), dok će se kasnije, počevši od 17. vijeka, kada je obnovljena glavna crkva Sv. Nikole, u pisanim izvorima sve češće pominjati. Tokom istorije više puta je rušen, paljen i obnavljan, a naročito je stradao u pohodima turskih zavojevača. Za vrijeme igumana Inokentija Pavlovića, koji je upravljao ovim manastirom od 1852. do 1861.godine, detaljno je obnovljen. Zadnji put je obnovljen poslije zemljotresa iz 1979. godine, koji je teško oštetio ovo sveto mjesto. Obnavljan je, takođe, i godine 1876. za vrijeme arhimandrita Sinesija Davidovića.

       Crkve Sv. Nikole i Sv. Save ovog manastira u svom enterijeru, na ikonostasnim pregradama, čuvaju vrijedne primjere ikonopisnog slikarstva. Natpis koji se nalazi na jednoj od prestonih ikona ikonostasa crkve Sv. Nikole nam otkriva da je rađen godine 1795. rukom "mnogo grešnog" zografa Vasilija Rafailovića, jednog od niza slikara-ikonopisaca čuvene bokoktorske slikarske porodice Dimitrijević-Rafailović. Ovaj ikonostas je nastao za vrijeme igumana Maksima Zanovića, a crkvi ga je darovao kapetan Stijepo Markov Gregović, dok se za priložnika krsta sa Raspećem koji se nalazi na istom ikonostasu vezuje ime Đura Gregovića. Ikonostas nije uobičajeno simetričan, već ima, pored centralnih carskih dveri na kojima su predstavljene Blagovijesti, i bočna vrata koja na suprotnoj strani nemaju pandan. Svetitelj predstavljen na ovim vratima je Arhanđel Mihailo koji u jednoj ruci drži mač, a u drugoj bebu u povoju, simbol ljudske duše. Između carskih dveri i ovih bočnih vrata nalazi se prestona ikona sa predstavom Bogorodice na prestolu. Ovaj, na prestonim ikonama ikonostasa često primjenjivan, ikonografski tip Bogorodice, u ovom slučaju je okružen sa šesnaest medaljona unutar kojih su predstavljeni proroci. Na suprotnoj strani, desno od carskih dveri, nalazi se prestona ikona sa predstavom Deizisa (Hrist sa Bogorodicom i Sv. Jovanom). Ova prestona ikona je okružena sa dvanaest kvadratnih polja u kojima su predstavljeni apostoli. U donjem dijelu ikone predstavljeni su likovi šest stojećih figura svetitelja, među kojima nailazimo na rijetko ikonografsko rješenje svetiteljskog lika Sv. Hristifora sa životinjskom, odnosno pseće-magarećom glavom. Ovakve kinokefalne predstave svetitelja veoma su rijetke u sakralnom slikarstvu. U slikarstvu Zapada gotovo da ih i ne nalazimo, dok su u naše krajeve, najvjerovatnije dospjele preko veza sa Atosom, odakle su često preuzimani ikonografski predlošci. U istom ikonostasnom redu nalazi se prestona ikona sa likom Sv. Nikole, patrona hrama. Iznad prestonih ikone, drugu zonu ikonostasa čini friz apostola sa Deizinom kompozicijom u sredini. Krst sa Raspećem ispod kojeg se nalaze Bogorodica i Sv. Jovan Bogoslov, nadvisujući kompletan ikonostas, ujedno predstavlja i njegovu završnu gornju zonu.

       Vasilije Rafailović se ikonografski, uglavnom, ne odvaja od precizno utvrđenog vizantijskog kanona, dok su u pogledu stila primjetna izvjesna odstupanja u smislu upliva zapadnjačkog, kasnobaroknog duha u kompozicioni sistem slike-ikone (ovo se posebno odnosi na predstave scena iz žitija Sv. Nikole na pomenutoj prestonoj ikoni). Vidljive stilske neujednačenosti upućuju na pretpostavku da su zografu Vasiliju, prilikom ovog rada, pomagali i još neki ikonopisci, najvjerovatnije njegovi sinovi Đorđe i Hristofor. Uopšteno, kod obrade likova primjetan je izraziti graficizam, odnosno jače istaknut crtež, dok su proporcije figura svetitelja često nepravilne sa naročito uvećanim glavama. Posebnu draž Vasilijevom ikonopisu daju neposredan, skoro dječije jednostavan, crtež i koloristički sklad u kome preovlađuju topli tonovi oker, mrke i crvenkaste boje. Međutim, izborom određenih rijetkih i neobičnih ikonografskih scena ili likova, Vasilije Rafailović nam se otkriva kao dobar i teološki obrazovan poznavalac vizantijske ikonografije.

       Iz sredine 19. vijeka, odnosno 1864. godine potiče ikonostas koji je za crkvu Sv. Save uradio grčki ikonopisac Nikola Aspioti. Aspioti je u naše krajeve došao sa Krfa, a svoj slikarski trag ostavio je na brojnim ikonostasima u Budvi i njenoj okolini. Aspiotijevo najpoznatije djelo je ikonostas u crkvi Sv. Nikole manastira Praskvica koji datira iz 1863.godine. Stilski Aspioti odražava neobarokne i klasicističke tendencije pokušavajući da ih uskladi sa strogim pravilima vizantijske estetike. Likovno djelo Nikole Aspiotija predstavlja zanimljiv vid prelaza vizantijske ikone u religioznu sliku zapadnjačke provenijencije koje je, na žalost, do danas ostalo nedovoljno proučeno i valorizovano.

       Pored ikona koje se nalaze na ovim ikonostasima u Manastiru se nalaze i ikone od kojih valja istaći: ikonu sa predstavom Sv. Save i Sv. Simeona iz 1795. godine, ikonu Uspenja Bogorodice (nije datirana), ikonu Bogorodice sa Hristom (rad V. Rafailovića sa kraja 18. vijeka), ikonu sa predstavom Hrista na prestolu sa Sv. Jovanom i Sv.Marijom, sa dva arhiđakona i i još četiri svetitelja (kraj 18. vijeka) i ikonu sa predstavom Sv. pustenjaka Makariosa i Onufriosa ( italo-kritska škola sa kraja 16. ili početka 17. vijeka) za koju se pretpostavlja da je dar nekog pomorca koji je putovao u Italiju ili Grčku.

Tekst preuzet iz dnevnog lista Pobjeda, avgust 2005.