Vlado Đ. Duletić
TRAGAJUĆI ZA “KNJIGOM POSTANKA” DREVNE BUDVE

Traganje za davno prošlim i izgubljenim
vremenom je ponovo nađeno vrijeme“

Miraš Martinović

       Drevna Budva je nastala na početku razvijenog bronzanog doba, tačnije u XV vijeku stare ere, kao rezultat jednog mističnog putovanja, tj. dolaska tebanskog kralja Kadma i njegove supruge Harmonije u naše današnje krajeve, koje su u to vrijeme naseljavali Enhelejci, tzv. narod jegulja (etimološka osnova imena Enhelejaca sadrži riječ „enchelys“, što znači „jegulja“). Od tada pa nadalje sve sami mozaici putovanja (čiji su protagonisti bili doseljenici, osvajači, trgovci, istoričari, pisci, putopisci, istraživači, putnici, namjernici, znatiželjnici ili turisti) utkani su u bogatu i nemirnu istoriju ovog grada. Do prave eksplozije tih putovanja došlo je naročito u drugoj polovini XX vijeku, da bi početak XXI vijeka nagovijestio nove razvojne domete budvanskog turizma.

Budva – početak XXI vijeka

       Dakle, Kadmo – mitski heroj tajanstvene i drevne Helade – rodonačelnik je velikog plemena putnika koji su u protekla tri i po milenijuma posjećivali budvansko primorje i uživali u njegovom raskošnom ambijentu. Priča o Kadmu i Harmoniji je ujedno i priča o budvanskom turizmu, i to na samom njegovom početku. Tri i po hiljade godina u životu i razvoju jednog grada, koliko Budva već dugo traje, dostojno je svakog ljudskog divljenja i poštovanja. Jer, u svijetu je danas malo gradova koji su stariji od poznatih egipatskih faraona – Tutankamona, Ramzesa I, Ramzesa II, Ramzesa III…

U protekla tri i po milenijuma Budve smješten je jedan fascinantni spektar ljudske imaginacije, fantazije i mašte, inspirisan i prožet romantikom odmora, rekreacije, putovanja i novih civilizacijskih spoznaja. Prema tome, čitava istorija Budve odvijala se u znaku, manje ili više, frekventnih kretanja ljudi i prožimanja raznolikih kultura na ovom dijelu našeg primorja.

Treba reći da je autor zastupanog zapisa nastojao da, u svojoj nedavno objavljenoj studiji o razvoju budvanskog turizma, čiji je naslov „Budva od mita do stvarnosti“, u kroki naznakama rekonstruiše matricu razvitka turizma na Budvanskoj rivijeri kroz minule vjekove, epohe i milenijume.

Razumije se, prvi poznati posjetioci budvanskog kraja bili su Kadmo i Harmonija, koji su ovdje doputovali u XV vijeku stare ere i osnovali grad Budvu. Opsjednut ovim drevnim grčkim mitom, koji je danas ovaploćen u višemilonskom turističkom prometu, autor navedene studije je dao skicu nastanka stare Budve i razvojnog puta njenog turizma. Međutim, ograničeni prostor i karakter same studije nije dozvoljavao da se  simboličkom prapočetku budvanske istorije i budvanskog turizma posveti veća pažnja. Iz tih razloga, u ovom radu će njegov „sočinitelj“ pokušati da – na bazi grčke mitologije i poznatih i dostupnih istorijskih izvora i činjenica – bar malo razgrne koprenu stare legende o Kadmu i Harmoniji i osvijetli ishodišnu tačku „Knjige postanka“ grada Budve i njenog „turizma“ početkom razvijenog bronzanog doba, koje se u Evropi može datirati između 1500. i 1200. godine stare ere.

Ova priča o nastanku Budve jednim krakom seže čak do istorije stare Fenikije i zemlje Kanaana, odnosno do obala istočnog Sredozemlja. Naime, legendarni osnivač Budve – Kadmo bio je sin feničanskog, odnosno sidonskog (jer su Feničani sebe nazivali Sidoncima, po Sidonu, jednom od njihova dva najvažnija grada, koji se nalazio sjeverno od Tira) kralja Agenora i kraljice Telefase. Imao je četiri brata (Fojniksa, Kilika, Tasa i Finija) i sestru Evropu, po kojoj je naš kontinent dobio i naziv.

Kadmova sestra Evropa zapala je za oko Zevsu, koji je među smrtnim ženama imao mnogobrojne ljubavnice, a osvajao ih je preobražavajući se u druga raznolika bića. Zevs je Evropu zapazio kada je šetala pored morske obale. Prerušivši se u sniježno bijelog bika prišao je Evropi, koja je – iznenađena ljepotom i pitomošću snažne životinje –  vijencima cvijeća počela kititi njegove rogove. Po Zevsovom nagovoru, kojem Evropa kao smrtnica nije mogla odoljeti, popela se biku na leđa, te mu dopustila da je odnese prema moru. Kada se našao u morskim talasima, Zevs je preplivao more i stupio na obalu Krita. Preobličivši se u velikog orla, Zevs je na tom ostrvu obljubio Evropu. Iz te veze Evropa je rodila tri sina: Minoja, Radamanta i Sarpedona. Međutim, Zevs je ubrzo izgubio interes za Evropu, pa se ona kasnije udala za kritskog kralja Astreja. On je podizao Evropine sinove kao da su njegovi, a kada je umro kraljevski presto je ostavio najstarijem Minoju, po kome je imenovana minojska civilizacija (kultura bronzanog doba koja je nastala na ostrvu Kritu).

Kadmova sestra Evropa (Rubens)

       Kada je vrhovni bog Zevs, u liku bika, oteo Evropu, sidonski kralj Agenor je poslao „sinove da tragaju za jedinom sestrom, zabranivši im da se vrate bez nje. [...] Sve se ovo dogodilo pet generacija pre nego što je Herakle, Amfitrionov sin, rođen u Grčkoj“ (Robert Grevs: „Grčki mitovi“, Beograd, 2002, str. 158 i 159).

Neznajući kuda se bik zaputio, Agenorovi sinovi krenuše različitim putevima. Poslije izvjesnog vremena braća odustadoše od potrage za sestrom, izuzev Kadma. On je – zapravo – sa majkom Telefasom zaplovio u pravci Rodosa. Potom su dospjeli u zemlje tračkih Edonjana, gdje je Telefasa iznenada umrla.

Nakon majčine smrti, Kadmo je pošao u Delfe da od proročišta sazna gde se nalazi Evropa. Kroz usta proročice Pitije, bog Apolon mu je rekao da odustane od daljeg traganja za sestrom i da sagradi grad na mjestu do koga će ga dovesti jedna krava. Dok je prolazio kroz Fokidu ugledao je kravu koja je na bedrima imala znakove u vidu bijelih polumjeseca. Kadmo je kupio tu kravu i dugo je pratio, sve do tebanskog polja, gde se životinja srušila od umora (tu sada stoji grad Teba).

Na tom mjestu postavio je Atinin kip i odlučio da boginji žrtvuje kravu. Pošto mu je za žrtvu bila potrebna voda, Kadmo je poslao nekoliko svojih pratilaca da je donesu sa obližnjeg izvora. Strašni zmaj, posvećen bogu Areju, koji je čuvao taj izvor, napao je i usmrtio većinu Kadmovih drugova. Na njihove povike Kadmo je dojurio i ubio zmaja, zgnječivši mu glavu stijenom. Po savjetu boginje Atine, on je zmajeve zube posijao u uzoranu zemlju. Iz posijanih zuba odmah su iznikli naoružani ljudi – Sparti ili „Posijani“. Kadmo udari kamenom na njih, a oni – ne tražeći pravog krivca – započeše ljuti boj među sobom. Poslije tog žestokog okršaja, u životu je ostalo samo pet Sparta.

Kadmo i zmaj (VI vijek stare ere, Luvr, Pariz)

       Zbog ubistva zmaja, Kadmo je morao osam godina da služi Areja. Poslije tog pokornog odsluženja, Atina mu je darovala vlast nad Beotijom (ova oblast se nalazi sjeverno od istočnog dijela Korintskog zaliva). Uz pomoć preostalih Sparta, Kadmo je sagradio tebanski Akropolj, koji je po njemu imenovan Kadmeja. Zevs mu je zatim za suprugu dao Harmoniju, plavokosu kćer Afrodite i Areja. Kadmovo i Harmonijino vjenčanje proslavljeno je u najvećem sjaju u Kadmeji, utvrđenju oko koga će se kasnije razviti grad Teba. To je bila prva svadba jednog smrtnika kojoj su prisustvovali svi bogovi sa Olimpa. Treba reći da su Olimpljani donijeli mladencima bogate poklone. Od tada je Kadmo postao jedan od najmoćnijih i najbogatijih grčkih kraljeva.

Ostaci Kadmeje (Teba)

       U Tebi je Kadmo srećno živio sa Harmonijom, koja mu je rodila petoro djece: sina Polidora i kćerke – Autonoju, Inonu, Agavu i Semelu. U poznim godinama supružnici su bili prinuđeni da, po nalogu Areja, koji mu nije zaboravio ubistvo zmaja, tebanski presto prepuste svom unuku Penteju. Nastavili su i dalje da mirno žive u gradu. „Ali kad je Penteja umorila rođena mati, Dionis (sin Zevsa i Kadmove kćerke Semele – prim. autora) proreče da će Kadmo i Harmonija, vozeći se u kočijama sa upregnutim junicama (ili volovima prema drugom kazivanju – prim. autora), vladati varvarskim hordama. Ti varvari će opustošiti mnoge grčke gradove, dok najzad ne opljačkaju i Apolonov hram, zbog čega će biti pravedno kažnjeni, ali Arej će spasti Kadma i Harmoniju pretvorivši ih u zmije, i oni će srećno nastaviti da žive na Ostrvima Blaženih“ (Robert Grevs: „Grčki mitovi“, Beograd, 2002, str. 161).

Dionisovo proricanje se de facto i obistinilo. Primorani da napuste Tebu, Kadmo i Harmonija su se „udomili“ kod ilirskog plemena Enhelejaca, koji su naseljavali istočnu jadransku obalu na prostoru od Boke Kotorske do Drača u Albaniji. Tom prilikom, Kadmo je u ilirskoj zemlji osnovao grad Butoe (današnju Budvu).

Enhelejcima je rečeno da će pobijediti svoje susjede Ardijeje ako Kadma izaberu za vođu. Kada su oni prihvatili taj Dionisov savjet, Kadmo je izvojevao pobjedu nad ovim ilirskim plemenom i zagospodario njihovom zemljom. Harmonija mu je tu rodila sina Iliriosa (Ilirija), čije je ime postalo eponim starih Ilira.

Polisi Antičke Beotije

       Postoje brojne legende i antički pisani izvori koji govore o Kadmu i Harmoniji i njihovom dolasku među Enhelejce. S tim u vezi treba reći da se osnivanje drevne Budve u pomenutim izvorima vezuje, manje-više, za ove mitske supružnike.

Inače, prvi pisani pomen Budve nalazimo u V vijeku stare ere kod starogrčkog pisca Sofokla, koji je u svojoj tragediji „Oikles“, odnosno „Onomaklo“  (od koje je ostao samo fragment) spominje kao „grad Ilirije“, locirajući je pogrešno – nedaleko od ušća Drima. Drugi veliki antički dramatičar Euripid (takođe iz V vijeka stare ere) u tragediji „Bakhe“ navodi kako su Kadmo i Harmonija u zmijskim likovima išli pred vojskom Enhelejaca. Nadalje, grčki geograf Pseudo-Skilaks (IV vijek stare ere), opisujući našu jadransku obalu, u svom djelu „Periplusu“ pominje stijene Kadma i Harmonije, potom Budvu kao glavni grad Enhelejaca i navodi da se od Budve do Drača putuje morem dan i noć, a kopnom tri dana. Helenistički pjesnik Apolonije Rođanin (III vijek stare ere) u svom epu „Argonautika“ pominje naseljavanje nekih Kolhiđana na Ilirskoj rijeci u oblasti Enhelejaca, gdje se nalazi grob Kadma i Harmonije. Zanimljiv je i podatak grčkog matematičara Apolodora (II vijek stare ere) o tome da su Kadma i Harmoniju pozvali u pomoć Enhelejci u borbi protiv susjednih ilirskih plemena. Grčki pisac Pseudo-Skimnos (I vijek stare ere) govori o dolasku Kadma i Harmonije u naše današnje krajeve na zaprezi koju su vukli volovi.

Budva – kraj XVI vijeka

       Rimski pjesnik Ovidije u svom spjevu „Metamorfoze“ (I vijek nove ere) pominje priču o Kadmu i njegovom životu, posebno apostrofirajući kako je pri osnivanju Tebe ubio zmaja. Iz jednog fragmenta grčkog istoričara Filona (II vijek nove ere) iz Biblosa, koji prenosi kasnoantički pisac Stefan Vizantinac (VI vijek nove ere), saznajemo da je Kadmo  osnovao Budvu, došavši među Enhelejce na volovskim kolima. Najzad, nešto obimniji podaci o Budvi nalaze se u „Velikoj etimologiji“ (nepoznatog autora i nepouzdanog datuma), u kojoj se – između ostalog – navodi: „Butoa: grad u Iliriji. Priča se da je Kadmo na volovskim kolima iz Tebe brzo došao među Ilire i osnovao grad koji je, po volovima i po tome što je brzo pobegao, nazvao Butoa“ (Akademik Dragoslav Srejović: „Drevna Budva u mitu i istoriji“, monografija „Budva“, Budva, 1996, str. 19).

Kao što se vidi, učeni Grci su ime Budve doveli u vezu sa grčkom riječju „bous“ (što na grčkom znači vo) i spleli ga u staru legendu o Kadmu i Harmoniji, mitskim osnivačima ovog drevnog grada. Međutim, naziv Budva je nesumnjivo ilirskog porijekla, jer nastavak „ua“ u imenu grada (prvobitno je bila Butua, onako kako nalazimo kod Plinija, odnosno Budua, kako je zabilježeno kod Ptolomeja) smatra se tipično ilirskim (vidjeti detaljnije: „Istorija Crne Gore“, knjiga prva, Titograd, 1967, str. 121).

U odnosu na naprijed navedene zapise o Kadmovom i Harmonijinom dolasku volovskom zapregom među Enhelejce, postoji i druga verzija ove legende, tj. da su oni – razočarani time što je Kadmov sestrić zauzeo Tebu – otplovili prema ilirskoj obali gdje su srećno živjeli na „Ostrvima Blaženih“. Na jednom od tih ostrva Kadmo i Harmonija su i sahranjeni. Predanje dalje kaže da iznad humke ovih mitskih osnivača drevne Budve lebde njihovi likovi u obliku kamenih zmija.

I pored ovako brojnih pomena Budve u antičkim pisanim spomenicima i legendama, nijedan od starih pisaca ne navodi tačno vrijeme njenog „postanka“, odnosno osnivanja. Isto tako, niko od kasnijih istraživača nije se posebno zanimao kada je Budva osnovana. U novijim pisanim izvorima može se – doduše – naići na neke naznake kada se to moglo desiti. Pri tome je veoma širok vremenski okvir u kome pojedini pisci smještaju razdoblje nastanka prvobitne Budve. Taj okvir se kreće od čak XIX pa do XIV vijeka stare ere. Tako je Dragoslav Srejović u svom prilogu  „Drevna Budva u mitu i istoriji“ za pomenutu monografiju o Budvi iznio sljedeću pretpostavku:

„Taj grob (džinovska nadgrobna humka u Tivatskom polju koja je istražena 1970/71. godine – prim. autora) je datovan oko 1900 – 1800. godine pre nove ere, u vreme koje bi se približno podudaralo s mitskom hronologijom Kadmove vladavine u Tebi. U tom razdoblju mogla je biti osnovana Budva, jer skupoceno zlatno i srebrno oružje s istočnog Mediterana ili iz Egeja moglo je dospeti u posed prvaka lokalnog plemstva u Boki Kotorskoj jedino preko obližnjeg naselja na samoj obali, pogodnog za razmenu dobara.“

Ne osporavajući ovakav Srejovićev zaključak, koji se temelji na određenim arheološkim nalazima, treba reći da je autor zastupanog rada u svojoj studiji o razvoju budvanskog turizma – oslanjajući se prvenstveno na poznate grčke mitove i sačuvane antičke pisane izvore – „izveo“ dokaze da je Kadmo osnovao Budvu u XV vijeku stare ere. Ovakvo datovano utemeljenje ovog starog grada čini se ipak vremenski realnijim i izvjesnijim u poređenju sa Srejovićevim pretpostavljenim XIX vijekom stare ere.

Budva 1898. godine

       Polazeći od toga da antički mitovi imaju neprocjenjivi značaj za izučavanje rane evropske istorije, odnosno od činjenice da u svakom mitu postoje i neki vektori istine, ključni argument za vremensko određenje nastanka drevne Budve sadržan je u naprijed citiranom navodu iz poznate knjige Roberta Grevsa „Grčki mitovi“ u kojoj se, pozivajući se na Herodota (starogrčki istoričar iz V vijeka stare ere) i Pausanija (grčki putopisac iz II vijeka nove ere), eksplicitno ističe da se Kadmovo traganje za sestrom Evropom, koju je oteo Zevs, desilo pet generacija prije Heraklovog rođenja u Grčkoj.

Poznato je da je Herakle, kao jedan od najvećih antičkih junaka, bio sudionik istorijski vjerodostojnog pohoda Argonauta u Kolhidu (u antičkoj geografiji predstavljala je regiju između Kavkaza i istočnog primorja Crnog mora), koji su imali za cilj da preotmu Zlatno runo od kralja Ejeta i vrate ga u Grčku. Ovaj pohod se „dogodio pre Trojanskog rata, negde u trinaestom veku pre naše ere“ (Robert Grevs: „Grčki mitovi“, Beograd, 2002, str. 450).

Prema legendi, „mornare sa Arga“ (mitski brod koji je imao 50 vesala) predvodio je Jason. Međutim, mnogi pisci smatraju da su Jason i Herakle ista ličnost, odnosno da je „Jason“ bio drugi naziv za Herakla.

U cilju hronološke rekonstrukcije tačnog razdoblja kada je Kadmo, kanaanski stranac, utemeljio Budvu, neophodno je da se ustanovi vrijeme  kada se dogodio argonautski pohod. S tim u vezi treba reći da u uvodnom dijelu svog čuvenog istorijskog romana „Zlatno runo“ Robert Grevs navodi:

„Grci, u celini uzev uravnotežen narod, smatrali su to putovanje kao istorijski događaj koji se desio otprilike dve generacije pre pada Troje – što su stavljali pod razložan datum god. 1184. pre n. e.“ (Robert Grevs: „Zlatno runo“, Beograd, 1966, str. 10).

Ovakvo Grevsovo mišljenje potkrepljuje i činjenica da je unuk Argonauta Autolika bio Odisej, koji je – kao što je poznato – učestvovao u Trojanskom ratu. Dakle, i u kontekstu priče o Odisejevom djedu, argonautski pohod se najvjerovatnije zbio dvije generacije prije Trojanskog rata.

Legendarni desetogodišnji rat između Grka i stanovnika Troje tradicija najčešće stavlja u razdoblje od 1194. do 1184. godine stare ere. Međutim, mnogi istoričari smatraju da se on u stvarnosti vjerovatno dogodio sredinom XIII vijeka stare ere. Imajući u vidu činjenicu da razlika između generacijskih pasova u istorijskom hodu ljudskog roda „vrijedi“ oko 30 godina, proizilazi da je Herakle rođen oko 1280. godine (ukoliko se Trojanski rat desio početkom XII vijeka stare ere, a argonautski pohod oko 1250. godine iste ere), odnosno oko 1340. godine stare ere (ako se Trojanski rat zbio oko 1250. godine stare ere, a argonatski pohod oko 1310. godine iste ere). Kada se na ovako, u varijantama, datovano Heraklovo rođenje doda još pet generacijskih pasova (radi se o nekih 150 godina) dolazi se do logičkog zaključka da je Kadmo osnovao drevnu Budvu ili u prvoj ili u drugoj polovini XV vijeka stare ere. U svakom slučaju nukleus starog grada Budve je zametnut negdje u XV vijeku stare ere, gotovo prije tri i po hiljade godina.

Budva 1916. godine

       Prema tome, ako se može vjerovati sačuvanim antičkim pisanim izvorima, grčkim mitovima i Robertu Grevsu kao nespornom autoritetu za grčku mitologiju, odnosno našem računanju vremenskih koordinata naznačenih istorijskih događaja i validnih činjenica, Kadmo je utemeljio staru Budvu prije tri i po milenijuma, tj. na početku razvijenog bronzanog doba. Ovim se kulturno-civilizacijski horizont budvanske istorije proširuje sa dosadašnjih opšteprihvaćenih dvije i po na tri i po hiljade godina, dakle, za skoro dodatni milenijum.

Razumije se, naprijed navedenoj „teoriji“ i na njoj izvedenom vremenskom određenju postanka drevne Budve mogu se uputiti pojedini prigovori i zamjerke. Autor zastupanog priloga o istoriji Budve je svjesan toga i uopšte ne insistira na apsolutnim istinama i neprikosnovenim dokazima, kojih – bar kada se radi o našoj davnoj prošlosti – de facto ne može ni biti. Međutim, nizajući i proučavajući dostupne pisane spomenike, sabrane antičke legende i opštepoznate činjenice, odnosno nadgrađujući na njima godine, decenije i vjekove došlo se do generalne odrednice da je budvanski stari grad istorijski „začet“ u XV vijeku stare ere.

Ukoliko se to prihvati kao faktička realnost, onda Budva ulazi u krug dvadeset najstarijih gradova na svijetu. Tu rang listu najstarijih gradskih naselja, prema popisu pronađenom na jednom internet portalu, predvode Jerihon (Palestina, 9000 godina prije Hrista), Biblos (Liban, 5000 godina prije Hrista) i Damask (Sirija, 4300 godina prije Hrista). Na 18. mjestu ove liste nalazi se Teba (Grčka, 1450 godina prije Hrista), a odmah iza nje može se pozicionirati Budva, koja pamti nekoliko decenija manje od beotske Tebe. Razumije se, naznačeni popis treba prihvatiti sa određenom rezervom, jer postoje i druga rangiranja na predmetnu temu. U svakom slučaju Budva, rođena u XV vijeku prije Hrista, mora zauzeti visoko mjesto prilikom sastavljanja bilo koje liste najstarijih gradova na svijetu. Stoga zastupanu činjenicu treba marketingški znalački iskoristiti kao svojevrsni brend u promociji ove turističke destinacije, odnosno u izgradnji budvanskog kulturnog identiteta i višemilenijumskog civilizacijskog kontinuiteta.

Albansko-dalmatinski tip bronzane sjekire

       Kao što je već pomenuto, osnivanje Budve u XV vijeku stare ere hronološki „pripada“ razvijenom bronzanom dobu. To je vrijeme u kome se na području današnje Crne Gore i njenog primorja intezivira uticaj razvijenih kultura iz oblasti Egeja i Sredozemlja (Mikene, Krita, Fenikije i dr.). Od arheoloških nalaza za ovu fazu bronzanog doba posebno je karakteristična jedna vrsta oružja – „bronzane sekire s izvijenom sečicom  albansko-dalmatinskog i skadarskog tipa, od kojih je dvadeset primeraka nađeno u neposrednoj okolini Budve (u okolini današnjeg Petrovca – prim. autora). [...] Te sekire karakterističnih oblika proizvodile su, tokom XIV veka pre nove ere, istočnjačke metalurške radionice, i to od Palestine i Sirije do Luristana i Kavkaza“ (Akademik Dragoslav Srejović: „Drevna Budva u mitu i istoriji“, monografija „Budva“, Budva, 1996, str. 21). Od „autohtonih“ kulturnih dobara iz tog perioda, koja nose čisto enhelejsko obilježje, posebno su zanimljiva naselja na uzvišicama (gradine) i grobne humke (tumuli). Na području današnje budvanske opštine tih gradina i tumula ima ne mali broj, ali njihova arheološka istraženost je nedovoljna, tako da je veoma teško sagledati sve vidove materijalne kulture razvijenog bronzanog doba na Crnogorskom i budvanskom primorju.

Kada je riječ o Kadmovoj Budvi posebno zanimljivo pitanje jeste koji je prostor, u odnosu na današnji Stari grad, ona zahvatala? Po svoj prilici drevna Budva iz razvijenog bronzanog doba, odnosno kasnije iz antičkog razdoblja zauzimala je južni dio visoke stijene gdje se danas nalazi gradska tvrđava Citadela i okolni prostor do iza postojećih crkava. Taj prostor u obliku nepravilne poligonalne površine (od oko 125 m u smjeru istok – zapad i oko 100 m u pravcu sjever – jug) prvobitno je bio ostrvce (mali školj), koje je kasnijim nasipanjem, djelovanjem morskih talasa i tako formiranim pješčanim sprudom spojeno sa kopnom.

Prema tome, Kadmo je u XV vijeku stare ere najvjerovatnije utemeljio staru Budvu na ovom ostrvcu, prije svega iz bezbjednosnih razloga. On se kao stranac, makar u početku, nije mogao lagodno i sigurno osjećati među domorodačke Enhelejce, koji su – uz to – bili u stalnim sukobima sa susjednim ilirskim plemenima.

Treba reći da druga verzija legende o Kadmu i Harmoniji tako nešto i potvrđuje. U njoj se – naime – kaže da su ovi poznati tebanski supružnici, došavši među Enhelejce, srećno živjeli na „Ostrvima Blaženih“. Očigledno, ne radi se o jednom ostrvu, nego o više njih. Imajući u vidu da je drevna Budva sagrađena upravo na ostrvcu, tj. kamenitoj hridi, najlogičnije bi bilo da su „Ostrva Blaženih“, na kojima su živjeli, a kasnije i sahranjeni Kadmo i Harmonija, samo mitski naziv za ostrvo Sveti Nikola i prvobitni školj na kome je utemeljen budvanski stari grad. Uostalom, na primorju od Boke Kotorske pa sve do Drača, koje su u bronzanom dobu naseljavali Enhelejci, ne postoje dva ili više ostrva u neposrednoj blizini, osim ovih navedenih u Budvanskom zalivu.

Budva (između dva svjetska rata)

       Kada je u varvarskom pohodu na Grčku, prilikom pokušaja da opljačka i Apolonov hram u Delfskom svetilištu, ujedinjena ilirska i enhelejska vojska žestoko stradala, po božanskoj volji Kadmo i Harmonija su spašeni. Vrativši se na obale Jadrana, „Kadmo je shvatio da su te nesreće zaslužena kazna za ubistvo Arejevog zmaja koje je počinio u mladosti, pa je zato umolio bogove da ga preobraze u zmiju. Harmonija je želela da ostane uz svog nesrećnog supruga i deli njegovu sudbinu; zagrljeni, u vidu crnih zmija s plavim pegama, oni su iščezli u obližnjem mirisnom gaju, i od tada, kao odabranici Božji, uživaju večno blaženstvo među ružama i zlatnim narovima, koje more neprekidno osvežava vlažnim lahorom. Gajevi slični tome, koji je kasnije postao Kadmovo i Harmonijino svetilište, nalaze se i danas u celoj okolini Budve“ (Akademik Dragoslav Srejović: „Drevna Budva u mitu i istoriji“, monografija „Budva“, Budva, 1996, str. 18 i 19).

Zastupana Srejovićeva konstatacija da su Kadmo i Harmonija, osnivači drevne Budve u XV vijeku stare ere, u likovima zmija „iščezli u obližnjem mirisnom gaju“ predstavlja samo figurativno domišljanje naše davne prošlosti. Jer, odgovor na pitanje gdje se tačno nalazi njihova grobna humka teško je još uvijek dati. Prema zapisima pojedinih antičkih pisaca ona je pokazivana na nekoliko mjesta između Risna i Drača u Albaniji. Tako Apolonije Rođanin u svom epu „Argonautika“ pominje naseljavanje nekih Kolhiđana u oblasti Enhelejaca, „na Ilirskoj rijeci, crnoj i dubokoj, gdje je grob Harmonijin i Kadmov.“ S tim u vezi poznato je da se dio Kolhiđana, koji je krenuo u potjeru za Argonautima i otetim Zlatnim runom, trajno nastanio kod ilirskih Enhelejaca.

Autor ovog zapisa pretpostavlja da bi Ilirska rijeka mogla – po svoj prilici – biti rijeka Bojana, koja je od Boke Kotorske do Drača jedina prava riječna pritoka Jadranskog mora. Uostalom, to potkrepljuje i podatak koji navodi rimski pisac Gaj Plinije Stariji (I vijek nove ere) da se Olcinium, današnji Ulcinj, ranije nazivao Colchinium, pošto su ga osnovali Kolhiđani. Kada se dovedu u vezu stavovi Apolonija Rođanina i Plinija Starijeg, grob Kadma i Harmonije trebalo bi tražiti negdje u dolini rijeke Bojane, odnosno u okolini današnjeg Ulcinja.

Povodom naprijed citiranog navoda iz „Argonautike“, akademik Dragoslav Srejović smatra da duboka i crna Ilirska rijeka može biti samo Bokokotorski zaliv, odnosno Rizonska (Risanska) rijeka, kako su ovaj zaliv dobrim dijelom nazivali stari pisci (detaljnije vidjeti njegov rad: „Drevna Budva u mitu i istoriji“, monografija „Budva“, Budva, 1996, str. 24). U kontekstu ovakvog mišljenja može se izvesti zaključak da se stijene Kadma i Harmonije (pominje ih Pseudo-Skilaks u „Periplusu“), koje simbolizuju njihove grobne humke, nalaze negdje u bližem okruženju Boke Kotorske.

Najzad, treba imati u vidu i drugu verziju legende o Kadmu i Harmoniji koja kaže da su oni, doplovivši na ilirsku obalu, srećno živjeli na „Ostrvima Blaženih“, gdje su na kraju i sahranjeni. U tom kontekstu grob ovih mitskih osnivača stare Budve mogao bi se tražiti na ostrvu Sveti Nikola ili eventualno na nekadašnjem budvanskom ostrvcu, koje je zahvatalo današnju gradsku tvrđavu Citadelu i prostor do iza crkava.

Ostrvo Sveti Nikola

       Treba reći da su sve tri pomenute varijacije o mogućoj bližoj lokaciji Kadmove i Harmonijine grobne humke samo pretpostavke, ali – u osnovi – sasvim logična nagađanja, koja se za sada ipak ne mogu potkrijepiti nekim konkretnijim materijalnim dokazima i arheološkim nalazima.

U cilju njegovanja svog višemilenijumskog civilizacijskog kontinuiteta i dalje izgradnje kulturnog identiteta neophodno je valorizovati ogromni istorijsko-mitski „kapital“ koji posjeduje Budva u vidu grandiozne legende o tebanskom kralju Kadmu, porijeklom iz zemlje Kanaana, i njegovoj plavokosoj supruzi Harmoniji, kćerki boga Areja i boginje Afrodite. Ono što za postanak i imidž „vječnog grada“ Rima predstavljaju braća Romul i Rem (iz VIII vijeka stare ere), koje je odgojila vučica, to za prepoznatljivi brend budvanske turističke destinacije treba da predstavlja priča o njenom mitskom osnivanju u XV vijeku prije Hrista, koja je smještena u najznačajniji ciklus grčke mitologije – onaj tebanski.

Da bi ova budvanska mitska poetika, u savremenom marketingškom smislu, posebno dobila na značaju i intezitetu, naročito bi bilo značajno da se na nivou turističke privrede, turističke organizacije i ostalih zainteresovanih turističkih subjekata Budve i drugih gradova na Crnogorskom primorju osmisli i pokrene akcija pod nazivom „Tragamo za Kadmovim i Harmonijim grobom u zemlji Ilirika“. U okviru jedne takve propagandno-marketingške akcije trebalo bi – prije svega – afirmisati činjenicu da je Kadmova sestra bila Evropa, po kojoj je i nazvan naš kontinent.

U svakom slučaju oni, kojima su na svadbi bila sva božanstva sa Olimpa, zaslužuju da im se u jednoj novopokrenutoj promotivnoj akciji pokuša otkriti lokacija gdje se nalazi njihova grobna humka. Tragajući za za tim svetim mjestom, turistima – koji posjećuju Crnogorsko primorje i Budvansku rivijeru – pružila bi se prilika da ostvare neposrednu mitsku vezu sa najstarijim, herojskim dobom drevne Helade. S druge strane, ređanjem i slaganjem priča o Kadmu, Harmoniji, Kadmovoj sestri Evropi i utemeljenju drevne Budve prije tri i po hiljade godina može se uspostaviti kulturna matrica, koja bi – uz sačuvanu bogatu riznicu kulturne baštine – predstavljala atraktivnu i izazovnu mitsko-istorijsku osnovu za razvoj kulturnog turizma na području budvanskog primorja.

Stari grad Budva

       Da bi obnovili mitsku snagu davne i zaboravljene budvanske prošlosti i čvrsto je integrisali sa sadašnjim i budućim turističkim razvojem ovog kraja, bilo bi primjereno ako bi se – uz pokretanje zastupane akcije u vezi otkrića mjesta gdje se nalazi Kadmov i Harmonijin grob – negdje na lokalitetu prvobitne drevne Budve (današnji prostor oko crkava, sa tvrđavom Citadelom) njima podigao spomenik. Time bi se Budva ne samo odužila svojim legendarnim osnivačima, nego bi to bila prava mjera budvanskog kulturnog identiteta, koji bi se pretočio u snažni i prepoznatljivi konkurentski brend ove turističke destinacije.

Podizanjem monumentalnog spomenika Kadmu i Harmoniji ponovo bi oživjeli budvansku višemilenijumsku prošlost – brojne istorijske događaje, mitske ličnosti i njihove snove. Sve bi se ponovo, ali sa novim trajanjem, na simboličan način ostvarilo, u duhu poznatih stihova Čeda Vukovića posvećenih Budvi:

„Znaš li, putniče, na koji stupaš prag?

Ja sam grad, sazdan od kamena i svjetlosti,

Rođen prije sebe – u mitu Helena starih“.

Konačno, opredmećenje zastupane ideje rezultiralo bi dodatnim podsticajem za dalji prosperitetni razvoj budvanskog turizma, koji Kadma i Harmoniju prepoznaje ne samo kao prve putnike i posjetioce na ovom dijelu našeg primorja, već u njihovom drevnom mitu pronalazi inspiraciju za konstituisanje svojevrsnog destinacijskog brenda, čije bi „zrake magičeske“ u XXI vijeku dospjele do svih tržišta i meridijana svijeta.