Aleksandar Čilikov
GRČKI SLIKARI U PAŠTROVIĆIMA

Preuzeto iz:

GRČKI SLIKARI U PAŠTROVIĆIMA

       Na prostoru Paštrovića do danas se mogu vizuelno identifikovati trinaest crkava u kojima je u prošlosti vršeno islikavanje enterijera. Pregled crkava sa zidnim slikarskim dekoracijama u fresko tehnici, više ili manje očuvanih, obuhvata: crkvu Sv. Stefana manastira Duljeva, crkvu Sv. Dimitrija manastira Vojnići, crkve Sv. Nikole i Sv. Trojice manastira Praskvica, crkve Sv. Stefana i Uspenja Bogorodice manastira Reževići, crkvu Sv. Preobraženja u Svetom Stefanu, crkve Sv. Nikole i Uspenja Bogorodice u manastiru Gradištu, crkvu Sv. Krsta u Novoselju, crkvu Sv. Tome u Žukovici, crkvu Sv. Nedjelje u Česminovu i crkvu Sv. Nikole u Bečićima. Sudeći po fragmentima "in situ" fresko slikarstva u centralnom dijelu konaka manastira Praskvice, u vrijeme kada je vršeno islikavanje patronalne crkve Sv. Nikole, od koga se sačuvalo slikarstvo stare pijevnice i dijela sjevernog zida, slikarski je bila ukrašena i stara manastirska trpezarija. Na području Paštrovića se može konstatovati ili pretpostaviti postojanje još nekoliko primjera djelatnosti u okviru zidnog slikarstva. Međutim, danas ne postoji mogućnost analize tematike, stila, autora i hronologije.

       O karakteru i elementima specifičnosti paštrovske regije, koja je sačuvala do danas pedesetak sakralnih objekata izgrađivanih u širokom rasponu od XIV do XIX vijeka, postoji relativno obimna literatura.1

       Posebna interesovanja za problematiku geneze i kvaliteta zidnog slikarstva sačuvanog na tlu Paštrovića mogu se pratiti od 1959. godine - vremena kada je Pavle Mijović objavio tekst o freskama pijevnice Balše III u crkvi Sv. Nikole manastira Praskvice.2 U analizi otkrivenih fragmenata nekadašnje zidne dekoracije Mijović, uz pokušaj rekonstrukcije stare arhitekture, donosi i prve sudove o slikarskom ukrasu i opširniji ikonografski opis. Tom prilikom Mijović ističe da se tek nakon potpunog otkrivanja i čišćenja, freske mogu pouzdanije datirati. Veljko Đurić objavljuje 1960. godine u „Istorijskim zapisima,, studiju pod naslovom „Fresko slikarstvo manastira Gradišta u Paštrovićima". Razmatrajući karakteristike slikarstva crkava Sv. Nikole i Uspenja Bogorodice, Đurić analizira tematski repertoar posvećujući najveći dio teksta rasporedu figura i scena. Uz dataciju i definisanje autorstva, u Đurićevom radu priloženi su i šematski crteži rasporeda scena u obije manastirske crkve, kao i ktitorski natpis iznad ulaznih vrata patronalne crkve.3

       Izvjesne podatke o slikarstvu crkava manastira Gradišta saopštava i Sreten Petković u opširnijoj studiji posvećenoj djelatnosti freskopisca i ikonopisca popa Strahinje iz Budimlja.4

       U monografiji posvećenoj pravoslavnim manastirima na tlu Crne Gore, Tatjana Pejović u okviru tekstova o pet paštrovskih manastira: Duljevo, Vojnići, Praskvica, Reževići i Gradište, u sažetom obimu analizira ikonografiju, stilske osobine, radionice i majstore sačuvanog slikarstva.5

       U okvirima rijetkih studija posvećenih zidnom slikarstvu sačuvanom do kraja XVII vijeka na tlu Paštrovića sve do 1995. godine, razmatraju se karakteristike slikarskih djelatnosti u manastirskim kompleksima, dok dekoracije jednog broja crkvica niko i ne pominje. Navedene godine Rajko Vujičić objavljuje studiju pod naslovom „Staro slikarstvo na području Budve i Paštrovića". Veći dio teksta posvećen je slikarstvu Duljeva, Vojnića, Praskvice, Reževića i Gradišta - kratke analize tematskog rasporeda, osobine stila i datacije.6 Međutim, u okviru studije R. Vujičić se prvi osvrnuo na osobine slikarstva sačuvanog u crkvama Sv. Tome u Žukovici i Sv. Krsta u Novoselju.7 U opširnoj monografiji posvećenoj slikarstvu novog vijeka u Crnoj Gori, Slobodan Raičević se u kratkim opservacijama osvrće i na zidno slikarstvo sačuvano u Paštrovićima - Duljevo, Vojnići, Praskvica, Reževići, Gradište, Sv. Krst u Novoselju i Sv. Toma u Žukovici.8 Isti autor 1997. godine objavljuje poseban rad posvećen manastiru Duljevo gdje, pored kratkih naznaka o istorijatu i arhitekturi, najveću pažnju posvećuje starom slikarstvu.9 Uz Raičevićevu raspravu o Duljevu, 1997. godine u istoj publikaciji objavljen je tekst Radomira Petrovića
o slikarstvu praskvičke crkve Sv. Trojice - gotovo kompletna sadržina posvećena je tematskom opisu.10

1.Osnovna literatura o Paštrovićima: S. M.Ljubiša, Opšestvo Paštrovsko u okružju kotorskom, „Srpsko-dalmatinski magazin", Zadar, 1845, 125-131; G.Nikolaević, Okružie kotorsko, "Srpsko-dalmatinski magazin", Zadar 1849; F. Madarica, Pastrovichio, "Smotra dalmatinska", br. 100-104, Zadar 1895; M. Crnogorčević, Manastir paštrovski u Boci Kotorskoi, „Starinar XII, 1-4, Beograd 1895,62-93; D. Miković-A. Vučetić, Paštrovići, „Srdj", br. 5, 1905, 487-495; A. Vučetić - D. Miković, Povijest Paštrovića, „Srdj", br. 13, Dubrovnik, 1906; V. Bogišić, Desefne sudskih zapisa iz Paštrovića, ,Arhiv za pravne i društvene nauke", 5-6, Beograd, 1906, poseban otisak 5.; A. Solovjev, Dušanov zakonik kod Paštrovića, .Arhivza pravne i društvene nauke" XXVII (XLIV) jul-avgust, Beograd 1933,17-26; Paštrovske isprave XVI-XVIII veka, „Spomenik SKA", LXXXIV, Beograd, 1936,1-43; I. Sindik, Dušanovo zakonodavstvo u Paštrovićima i Grblju, „Zbornik u čast šeste stogodišnjice Zakonika cara Dušana I", Beograd, 1951, 113 - 132; I. Božić-V. Pavićević-I. Sindik, Paštrovske isprave XVI-XVII vijeka, Cetinje, 1959; S. Mijušković, Knjiga paštrovsklh privilegija, „Istorijski zapisi" XII, knj. XIV, Titograd, 1959, 467-508; I. Zloković, Pomorstvo i tigovina Paštrovića XVII i XVIII vijeka, „Godišnjak pomorskog muzeja u Kotoru", knj. 8, Kotor 1959, 87-97, knj. 9, Kotor 1960,152 -168; I. Božić, Srednjovekovni Paštrovići, „Istorijski časopis", IX-X, Beograd, 1959, 151-185; J. Vukmanović, Paštrovići - antropogeografsko-etnološka ispitivanja, Cetinje 1960; B. Strika, Srpske zadužbine, dalmatinski manastiri- Paštrovski manastiri, Zagreb 1930, 258-283; B. Mihailović, Paštrovski manastiri, Cetinje, 1963; P Kovačević, Paštrovići, Kotor, 1971.
2. P. Mijović, Freske u pijevnici Balše III u Praskvici, „ Starinar", n.s., knj. IX-X, Beograd, 1959, 345-353.
3. V. Đurić, Fresko slikarstvo manastira Gradišta u Paštrovićima, „Istorijski zapisi", knj. 17, sv. 2, Titograd 1960, 269-283.
4. S. Petković, Delatnost zografa popa Strahin/e iz Budimlja, „Starine Crne Gore" II, Cetinje, 1963, 114, 122-124
5. T. Pejović, Masnastiri na tlu Crne Gore, Novi Sad- Cetinje, 1995, 65 - 92
6. R. Vujičić, Staro slikarstvo na području Budve i Paštrovića, „Glasnik Odjeljenja umjetnosti CANU", br. 14, Podgorica 1995, 103-106, 108-114 (tekst prenijet u Studije iz crnogorske istorije umjetnosti, Cetinje, 1999, 143-167).
7. R. Vujičić, n. d., 110-111.
8. S. Raičević, Slikarstvo Crne Gore u novom vijeku, Podgorica, 1996, 72-73, 90, 119-120
9. S. Raičević, Manastir Duljevo kod Budve - istohja, arhitektura, freske, „Glasnik Odjeljenja umjetnosti CANU", br. 16, Podgorica 1997, 124-138.
10. R. Petrović, Prilog proučavanju slikarskih ostvarenja Radula i Dimitrija u crkvi Sv. Trojici u Praskvici, „Glasnik Odjeljenja umjetnosti CANU", br. 16, Podgorica, 1997, 215-244.


Sv. Nikola - Praskvica južna fasada

       Niz podataka o ikonografiji i slikarstvu crkve Sv. Trojice manastira Praskvice mogu se naći i u monografiji posvećenoj stvaralaštvu slikara Radula iz 1998 - autor Zoran Rakić.11

       Problematikom ktitorskih portreta i ikonografije manastira Duljeva na detaljan način se bavio Dragan Vojvodić, čija su istraživanja do tančina rasvijetlila sve nedoumice za identitet naslikanih ličnosti i tematski program čime je olakšan put ka preciznijem datovanju najvažnijeg paštrovskog slikarskog programa.12

       Pregled literature o zidnom slikarstvu sačuvanog od srednjeg do kraja XVII vijeka na području Paštrovića završava tekst R. Vujičića u okviru monografije posvećene srednjovjekovnoj arhitekturi i slikarstvu Crne Gore, gdje su prezentirani podaci o arhitekturi i zidnoj dekoraciji manastira Duljeva.13 Na osnovu dosadašnjih rezultata istraživačkog rada može se zaključiti da su paštrovske slikarske dekoracije nedovoljno, ili površno, proučene. U cilju što boljeg upoznavanja sa karakterom i kvalitetima bogate slikarske djelatnosti razvijane u Paštrovićima tokom postvizantijskog perioda, posebno interesantnim čini se analiza ostataka fresko dekoracija u crkvi Sv. Nikole manastira Praskvice i malenoj crkvi, posvećenoj istom svetitelju sela Bečići, zaseok Čučuk.

Sv. Nikola - Praskvica sjeverna fasada

       11. Z. Rakić, Radul-srpski slikar XVII veka, Novi Sad, 1998, 38, 44, 47-52, 59-61, 63-64, 95-97, 99, 103-104, 120.
12. D.Vojvodić, Ukrštena diadima i torakion. Dve drevne i neuobičaiene insignije srpskih vladara u XIV i XV veku, „Treća jugoslovenska konferencija vizantologa", Beograd - Kruševac, 2002, 260; Srpski vladarski portreti u manastiru Duljevu, „Zograf', br. 29, Beograd, 2002-2003, 144-158; Prilog proučavanju crkve Sv. Stefana u manastiru Duljevu, „Saopštenja zavoda za zaštitu spomenika kulture Srbije" knj. XXXIX, Beograd, 2007, 83 -99.
13. R. Vujičić, Srednjovjekovna arhitektura i slikarstvo Crne Gore, Podgorica, 2007, 120-122, 139-140, 240-242, 298.

       Od nekadašnjeg slikarstva patronalne crkve Sv. Nikole manastira Praskvice (f. 1-4) očuvale su se zidne slike u sjevernoj pijevnici i na djelovima sjevernog zida stare kasnosrednjovjekovne crkve čiji je ktitor bio Balša III.14

       Iznad visoke zone sa nefiguralnom ornamentikom u zapadnom i istočnom dijelu pijevničkog svoda, naslikano je po četiri stojeće figure.

       Na istočnoj strani svoda, u cijeloj figuri, predstavljeni su Sv. Ratnici, od kojih se mogu identifikovati drugi i četvrti po redu, počevši sa sjeverne strane - u pitanju su Sv. Dimitrije i Sv. Đorđe sudeći po jasno čitljivim signaturama ispisanim krupnim bijelim staroslovenskim slovima (f. 5-6). Čak i da nijesu sačuvane signature, identitet Sv. Ratnika u svodu ovog dijela stare pijevnice crkve Sv. Nikole ne bi bio sporan
- naslikane tunike, oklopi, štitovi, mačevi, koplja... jasno upućuju na karakter svetitelja.15

Sv. Nikola - Praskvica istočna fasada

       Kao pandan, na zapadnom dijelu svoda, naslikane su četiri stojeće figure (f. 7-8) odjevene u ukrašene duge donje haljine i ogrtače od kojih se prva sa južne strane, zahvaljujući ostacima signature, može identifikovati kao jedan od Svetih Ratnika - jasno se može pročitati ime Teodor (Tiron?, Stratilat?).
Očigledno da su na ovom dijelu svoda stare pijevnice naslikani također Sv. Ratnici ali bez ratničkih odeždi i opreme - umjesto njih u desnoj ruci drže tanki bijeli krst - potencira mučeništvo - dok je lijeva u stavu blagoslova.16

Sv. Nikola, Praskvica, istočni svod
sjeverna pjevnica, nepoznati Sv.
Ratnik i Sv. Dimitrije

       U tjemenu svoda pijevnice Sv. Nikole naslikana su tri okrugla medaljona sa dopojasnim figurama „Hrista Emanuila" (f. 9), te proroka Davida (f. 10) i Solomona (f. 11). Praskvički medaljon sa likom Hrista označavan je i vidom „Pantokratora", što se teško može prihvatiti. U prilog izrečenom mišljenju govori jasno saglediva dopojasna figura u hitonu i himationu sa desnom rukom koja blagosilja, lijevom u kojoj je svitak i mladićki izgled bez brade i brkova - ostaci signature također asociraju na oznaku „Emanuil".17 Medaljoni su oivičeni ukrasom u vidu biljne vreže uskih palmeta.

Sv. Nikola, Praskvica, istočni svod
sjeverna pjevnica, nepoznati Sv.
Ratnik i Sv. Đorđe

       U gornjoj zoni sjevernog zida stare pijevnice naslikane su, istočno i zapadno od središnjeg prozorskog otvora, muška i ženska figura u visini nešto ispod pojasa. Prostori iznad i ispod ovih figura prekriveni su gustom nefiguralnom ornamentikom - u vrhu zida krupne bijele palmete; ispod figura sistemi trouglova sa vijugavim crvenim i crnim linijama. Odsustvo signatura navelo je pojedine istraživače da u ovim praskvičkim likovima na sjevernom zidu pijevnice Sv. Nikole prepoznaju Sv. Petku i Sv. Stefana Prvomučenika. Na takav stav upućivali su ih atributi i položaj naslikanih ličnosti - svetiteljka u dugoj donjoj haljini i maforionu koja u desnoj ruci drži tanki bijeli krst; mlad svetitelj koji je kažiprst desne ruke usmjerio ka glavi a u lijevoj, kako se naslućuje, drži simbol mučeništva - kamen.18 Pažljivijom analizom koncepcije stavova i opšteg izgleda može se zaključiti da su na sjevernom zidu Balšine pijevnice u crkvi Sv. Nikole
naslikani Sv. Kirik (f. 12) i Sv. Julita (f. 13), koji se predstavljaju u paru, što se može konstatovati još u srednjovjekovnom slikarstvu - na primjer u Gračanici i Kaleniću.19 Uostalom, u samim Paštrovićima sačuvani su u dva primjera likovi Sv. Kirika i Sv. Julite sa vidljivim signaturama, što ne dovodi u pitanje utvrđivanje njihovog identiteta. U prvoj zoni svoda, iznad gornje ivice kordonskog vijenca, na sjevernoj strani ostataka crkve Sv. Stefana - manastir Reževići, u okruglom medaljonu pored Sv. Julite naslikana je dopojasna figura Sv. Kirika (f. 14) sa podignutom lijevom rukom u pravcu glave. Taj gest simbolizuje mučeničku smrt trogodišnjeg dječaka koga je ubio, razbivši mu glavu u prisustvu majke Julite, sudija grada Salvakije. U Reževićima je predstavljen svetitelj mladićkog izgleda, kratke tamne kose, odjeven u dugu bijelu haljinu - albu sa vezenim ukrasima oko vrata i na rukavima -izgled u potpunosti odgovara svetitelju sa sjevernog zida praskvičke pijevnice. Sudeći po tipologiji figure, zograf koji je naslikao stojeću figuru Sv. Kirika na ojačavajućem luku svoda (f. 15) - sa južne strane u crkvi Sv. Krsta - Novoselje, kao da je
za uzor imao praskvički model. Duga haljina, vezeni ukrasi, mladoliko lice sa kratkom kosom i tamnim sjenkama, kažiprst uperen ka glavi - zajednički su elementi slikarskog koncipiranja lika Sv. Kirika u Novoselju i Praskvici.

Sv. Nikola, Praskvica, zapadni svod
sjeverna pjevnica, nepoznati Sv.
Teodor, Tiron ? i nepoznati Svetac

14. Prvobitna crkva Sv. Nikole u Praskvici osnovana je 1413. godine od strane Balše III o čemu svjedoči očuvani prepis osnivačke povelje: P. Šerović, Povelja o osnivanju manastira Sv.Nikole u Praskvici i njeni dodaci, „Istorijski časopis SAN-u", knj. V, Beograd 1955 323-332 (riječ je o prepisu povelje na srpskom jeziku iz 1728. Prepis na italijanskom jeziku objavio je K. Jiriček, „Spomenik SKA", knj. XI, Beograd, 1892, 8-67). Staru Balšinu građevinu srušili su Francuzi 1812. godine, dok je postojeća sagrađena 1847.
godine. U novu građevinu bio je inkorporiran i dio stare - sjeverna pijevnica sa djelovima sjevernog zida.
15. P. Mijovič, n. d, 347-348. (U vrijeme kada je Mijović objavio tekst o praskvičkim freskama 1959. god., još nije bilo izvrseno kompletno čišćenje i otkrivanje sačuvanog slikarstva, tako da autor nije mogao sagledati sve detalje.
16. P. Mijović, n. d„ 347 (lako nije bio u mogućnosti da pročita signaturu Sv. Teodora, autor pravilno zaključuje da su i na ovom dijelu svoda pijevnice prikazani Sv. Ratnici; R. Vujičić, n. d , 106, (Vujičić ih naziva mučenicima, bez bližeg određenja).
17. P. Mijović n. d, 347-348.... Smatra da je u jednom od medaljona naslikan" Hrist Pantokrator" a u drugom prorok David. Mijovic nije u vrijeme kada je pisao o praskvičkom živopisu, mogao u potpunosti sagledati kasnije otkrivene slikane djelove što je i razlog neuočavanja "Hrista Emanuila"; R. Vujičić, n.d„ 106 (autor samo navodi da je naslikan Hrist, ne označavajući vid, dok za ostala dva lika pravilno zaključuje da su u pitanju proroci David i Solomon).
18. P. Mijović, n. d., 347-352, dozvoljava mogućnost prepoznavanja Sv. Petke u ženskoj figuri, dok za mušku decidno tvrdi da je Sv. Stefan Prvomučenik - dajući za takav zaključak široku elaboraciju; R. Vujičić, n. d., 106 (Vujičić u svemu podržava Mijovićevu identifikaciju, a pridružuje mu se i S. Raičević, n. d., f. 22)
19. V. Petković, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 74-83; P. Mijović, n. d., 351.

       Od nekadašnjeg slikarskog ukrasa praskvičke crkve Sv. Nikole sačuvale su se i tri figure oštećenih lica u lučnim nišama prve zone stojećih figura na sjevernom zidu, dio figure stolpnika do ivice zapadnog zida pijevnice i fragmenti friza dopojasnih svetitelja u najnižoj zoni svoda sa sjeverne strane. Zapadno od pijevnice su naslikani Sv. Sava (f. 16) i Sv. Simeon, a sa njene istočne strane Sv. Jovan Milostivi (f.17). Jednostavni linearni floralni prepleti sa grančicama i cvjetovima, dekor su lučnih niša. U frizu dopojasnih oštećenih figura na svodu može se identifikovati samo Sv. Mina.

Sv. Nikola, Praskvica, zapadni dio svoda -
dva nepoznata svetitelja

       Ostaci slikarstva u crkvi Sv. Nikole suviše su malobrojni za bilo kakav pokušaj rekonstrukcije nekada primijenjenog ikonografskog programa. Kako je riječ o najvećoj paštrovskoj sakralnoj građevini, njeno rušenje početkom XIX vijeka od strane Francuza uskratilo nam je podatke o, najvjerovatnije, najkompleksnijem tematskom programu u sklopu slikarske djelatnosti u Paštrovićima XVII vijeka. Kompletno prepoznatljiv tematski repertoar sjeverne pijevnice u svemu pripada pravoslavnoj ikonografiji, kakva se može konstatovati u okviru slikarskih programa crkvenih spomenika sa širokog terena pod jurisdikcijom Pećke patrijaršije u toku XVI i XVII vijeka.20 lako u veoma skromnom kvantumu fragmenti „in situ,, sačuvanog živopisa u nekadašnjoj trpezariji starog konaka manastira Praskvice - sadašnji centralni dio na prvom spratu - dovoljno govore o činjenici da je ovaj prostor bio islikan u vrijeme kada i patronalna crkva Sv. Nikole. lako poteškoću predstavlja da su, uz manji fragment nefiguralnog slikarstva, na pomenutom prostoru sačuvani samo donji djelovi odežda tri stojeća svetitelja (f. 18), stilska analiza ukazuje na ruku slikara koji je radio u staroj pijevnici crkve Sv. Nikole. Središnja figura - karakteristična arhijerejska odežda - i desna do nje - čini se u velikoshimničkoj odori - vjerovatno predstavljaju Sv. Savu i Sv. Simeona, koji su bili naslikani i u patronalnoj crkvi Praskvice.21

Sv. Nikola, Praskvica, centar svoda
sjeverne pjevnice, "Hrist Emanuil"

       U crkvi Sv. Nikole u Bečićima - zaseok Čučuk (f. 19-20), jedan od paštrovskih kaluđera, prije više od trideset godina, otkrio je ispod debljeg sloja maltera fragmente nekadašnjeg živopisa.22 Prema narodnoj tradiciji crkvu u Čučucima sazidao je knez Stefan Štiljanović u drugoj polovini XV vijeka kada je, moguće, bila i živopisana.23 Malena crkva (6x3 m) dobila je u XIX vijeku dozidan, oko metar širi, poduži segment i vjerovatno je tom prilikom, pored rušenja zapadnog zida i otvaranja prozora na južnom, bila nanovo prekrečena kompletna unutrašnjost. Prostim vizuelnim zapažanjem može se pouzdano zaključiti da je
ispod novog malternog sloja sačuvan znatan dio slikarske dekoracije. Od vidljivih fragmenata starog
slikarstva mogu se identifikovati šest stojećih figura u prirodnoj veličini (visine oko 1,72 m) u zoni stojećih figura sjevernog zida iznad sokla pokrivenog novim podom. Od signatura moguće je pročitati samo oznaku Sv. Trifuna24 (f.21). Na suprotnom, južnom zidu, od zapada ka istoku, naslikani su Sv. Petka (f. 22), Sv. Nedjelja (f. 23-24) i Sv. Sava (f. 25-26) uz oltarsku pregradu.

Sv. Nikola, Praskvica, svod
sjeverna pjevnica, prorok David

       Na sjevernom zidu oltara uz jednu neidentifikovanu stojeću figuru naslikana je scena „Vizije Sv. Petra Aleksandrijskog", a u okviru južnog zida, pored ostataka konturnog crteža neidentifikovanog svetitelja, predstavljen je Sv. Nikola (f. 27-28).

       Najnižu zonu apsidalne konhe, u čijem centralnom dijelu je predstavljena Bogorodica sa Hristom (f. 29), zauzimaju figure četiri crkvena oca iz „Povorke arhijereja" koji se klanjaju Agnecu - sa sjeverne strane identifikuje se, od juga ka sjeveru, Sv. Grigorije Bogoslov i Sv. Vasilije Veliki (f. 30 -32). Vidljivi dio slikarstva crkve Sv. Nikole u Čučucima okončava se scenom „Rodjenja Hrista" (f. 33) u najnižoj zoni svoda oltara sa južne strane i do nje fragment scene „Sretenja".

Sv. Nikola-Praskvica, svod sjeverne
pijevnice-prorok Sv. Solomon

       Tek će kompletno otkrivanje dati precizniju sliku tematike zidnog slikarstva u Bečićima gdje je u malenom hramu, bez pilastara i ojačavajućih lukova, veoma talentovan živopisac na odmjeren način rasporedio figure i scene ne insisistirajući na prevelikoj narativnosti. Za sada, sudeći po vidljivim slikarskim partijama - zona stojećih svetitelja i svetiteljki, ikonografski koncept oltara i svoda - u ovom slikarstvu se ne uočavaju ikonografske neobičnosti.

20. S. Petković, Zidno slikarstvo na području Pećke pathjaršije 1557-1516, Novi Sad, 1965, 81 (autor saopštava da se Sv. Ratnici u doba turske dominacije, na području pod jurisdikcijom Pećke patrijaršije, po pravilu smještaju u jedan pijevnički prostor, ređje u oba. Oni u monaškim sredinama često gube obilježja vojnika i umjesto oklopa dobijaju haljinu sa ogrtačem, a mač ili koplje zamjenjuju krstom. U Praskvici je napravljen kompromis slikanjem Sv. Ratnika u okviru dva, tipološki različita, ikonografska obrasca.
21. Nije mi poznato da je podatak o islikavanju konaka Praskvice objavljen u stručnoj literaturi.
22. O živopisu crkve Sv. Nikole u Čučucima prve podatke je sistematizovala T. Pejović, Izvještaj o spomenicima kulture na teritoriji opštine Budva, Elaborat u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture, Cetinje, 1981.
23. V. Spasojević, Božji hramovi na tlu Crne Gore, Cetinje, 2003, 113. Pominje narodne priče o ktitorstvu Stefana Štiljanovića o čemu sam i lično, u više navrata, imao prilike da slušam u okviru kazivanja starijih stanovnika Paštrovića.
24. Kod T. Pejović, n.d., označen kao Teodor (Tiron?, Stratilat?). Mladićki izgled ne odgovara zrelim godinama Sv. Ratnika koji se imenuju kao Teodor i sigurno je u pitanju Trifun ili Tripun, kako ga nazvaju u Boki Kotorskoj.

       Slikarstvo stare pijevnice i dijela sjevernog zida crkve Sv. Nikole u Praskvici nije, u okviru rijetkih rasprava, pouzdano ili bar približno datirano, a njegovog tvorca obavija potpuna enigmatičnost.25 S obzirom na odsustvo scena, u Praskvici se može pristupiti analizi samo pojedinačno naslikanih figura dopojasne ili stojeće forme postavljenih na dvobojnoj -zelenoj i tamnoplavoj - pozadini.

Sv. Nikola - Praskvica, fragmenti
"in situ" - tri sv. figure

       Praskvički živopisac u zoni stojećih figura svoda pijevnice sa zapadne i istočne strane slika Sv. Ratnike nešto većih glava, blago trouglastog oblika, u odnosu na izdužena tijela sa tankim rukama i nogama. Figure na istočnoj strani, odjevene u ratničke odežde i sa ratničkom opremom - koplja, mačevi, štitovi.. - karakteriše konturno naglašen crtež u okviru modaliteta oblikovanja glava, a nešto linearnije razuđen kada je riječ o načinu predstavljanja draperija. Ta razvijena linearnost nešto više do izražaja dolazi na naslikanim draperijama - donje haljine i ogrtači - Sv. Ratnika na zapadnoj strani pjevničkog svoda. Naglašavajući debljim mrkim i nizom tamnih i bijelih linija djelove ratničke odežde i opreme, praskvički slikar svetiteljske haljine i ogrtače, na zapadnoj strani, ukrašava i linearnim spletovima u vidu floralne ornamentike.. Tijela naslikanih stojećih figura svoda pijevnice - odjevenih u cinober, zelene, sivobijele i tamnoplave odore, djeluju anatomski neskladno -katkada neprirodna kratkoća ruku i izraženo uske, duge noge. Potencirana linearnost u obaradi draperije djelimično je lišila svetiteljska tijela plasticiteta i slikarski tretman svela više na površinski dekor. Nešto drugačiji model praskvički majstor primjenjuje slikajući glave Sv. Ratnika. Ispod kosa smeđe-mrkog tonaliteta sa pramenovima naglašenim potezima tamnog okera, trouglasta lica osjenčena su trakastim potezima smeđe boje kakvu nalazimo i na izraženim podočnjacima, iznad i ispod usne, ispod brade i duž vrata. Svijetlo-srebrnasti tonovi upotrijebljeni su za osvijetljene partije a prelazi između svjetlosti i sjenke definišu blagi oker i zelenkasti tonovi. Primarni naglasak strukture lica čine linije iznad čela dok su na naslikanim očima uočljive tamne zenice i bijele beonjače. Za razliku od draperija, naslikana lica odaju određen utisak plastičnosti. Ona je još više naglašena načinom slikanja Sv. Julite i Sv. Kirika, između prozora, na sjevernom zidu stare pijevnice Sv. Nikole. Svetiteljka je odjevena u donju zelenu haljinu i svijetlo-cinober maforion u sklopu kojih se jednostavnim tamnim linijama, rijetke gustoće, naglašavaju nabori. Otkriveni rukav donje haljine sa jednostavnorri ali, nešto izraženijom šrafurom, ne korenspodira sa tretmanom ostalih djelova odore gdje njenoj plastičnosti doprinose široki potezi sivobijele i svijetlozelene boje. Naglašena linearnost izostaje i na haljni Sv. Kirika sa ukrašenim (imitacija dragog kamenja i bisera) oker okovrathikom i narukvicama. Inkarnati su slikani na način kao i kod stojećih figura svoda a, i pored nešto jače izraženog konturnog crteža kojim se formira struktura glave i lica, prisutan je utisak plasticiteta.

Sv. Nikola - Bečići, izgled sa jugozapada

       Uočene karakteristike manira rada praskvičkog slikara vidljive su i u okviru slikanja dopojasnih figura na medaljonima pjevničkog svoda - svijetlo-cinober i zelene draperije sa nešto izraženijim naglascima nabora, plastična lica sa već opisanim osobinama inkarnata.

       Čini se da nešto više tehničke pažnje praskvički živopisac (moguće da je u pitanju srodni majstor, koji je radio zajedno sa autorom dekoracije pijevnice) posvećuje slikanju figura u polukružnim nišama sjevernog zida - Sv. Sava, Sv. Jovan Milostivi. O tome svjedoči precizniji crtež sa pažljivo iscrtanim krstovima na arhijerejskim odeždama i brižljivije islikane vlasi, kosa i brada. Na žalost, lica figura u nišama su potpuno uništena što sprečava komparaciju sa manirom slikanja u svodu pijevnice.

       Svi naslikani svetitelji u crkvi Sv. Nikole manastira Praskvice imaju okrugle oreole, oivičene unutrašnjom cinober i spoljašnjom bijelom linijom.

       Visoka zona sokla sa motivima krupnih palmeta i izlomljenim cik-cak, crvenim i plavim linijama u pijevnici i na sjevernom zidu, floralne mreže iznad lučnih niša i oko svodnih medaljona, govore o širokoj primjeni slikanja nefiguralne ornamentike u starom dijelu sadašnje patronalne praskvičke crkve. U njenoj koncepciji, sudeći po jednostavnosti likovnog aranžmana ispoljava se doza spontanosti, čak i nemara za ovu vrstu slikarskog izražavanja.

       U dosadašnjim razmatranjima karaktera i stilskih osobina slikarstva praskvičke patronalne crkve, čak ni u naznakama ne figurira pretpostavka o mogućnosti postojanja još nekog analognog slikarskog ostvarenja nastalog na tlu Crne Gore. Međutim, praskvički živopisac (moguće i dva slikara koji živopišu crkvu Sv. Nikole) autor je još jedne slikarske dekoracije i to sačuvane u samim Paštrovićima - riječ je o slikarstvu crkve Sv. Nikole u zaseoku Čučuk paštrovskog sela Bečići.

Sv. Nikola - Bečići, izgled sa sjevero-istoka

       Fragmenti slikarstva otkrivenog prije više od trideset godina dovoljni su za zaključak o još jednom slikarskom projektu koji je realizovao u Paštrovićima autor živopisa patronalnog praskvičkog hrama. Bečićki živopis nije potpuno otkriven, niti očišćen i konzerviran, no stepen vidljivosti određenog broja stojećih figura i jedne cijele, dobrim dijelom očuvane scene, dovoljan je za pouzdanu stilsku analizu.

       Likovi Sv. Trifuna na sjevernom i Sv. Save na južnom zidu malene crkve u Bečićima nesumnjivo su slikani rukom praskvičkog živopisca - identičan način slikanja inkarnata, blago trouglasti izgled glava, laki linearni akcenti iznad čela, izraženi podočnjaci, tamnosmeđe kose sa tamno oker pramenovima, plasticitet lica. Sudeći po izgledu figura Sv. Vasilija, Sv. Grigorija i Sv. Nikole u oltarskom prostoru, živopisac je u Bečićima kvalitetniji nego u Praskvici - kolorit tamnijih gama je nešto smireniji, a anatomska struktura pravilnija. Moguće da ovo slikarstvo posjeduje umjetnički nivo kakav su imale slikane predstave sa uništenim licima u lučnim nišama sjevernog zida praskvičke crkve Sv. Nikole. Otkriveni centralni dio scene „Rođenja Hrista" u Bečićima dragocjen je za bar djelimičnu analizu rada praskvičkog i bečićkog živopisca kada je riječ o koncipiranju višefiguralne kompozicije. Središnji dio scene zauzima, nešto veća među naslikanim figurama, dopojasna Bogorodica sa Hristom u kolijevci. Sa lijeve strane su tri istočna kralja i mudraca - Melhior, Gašpar i Valtazar, a u donjem dijelu Josif u razgovoru sa pastirom i dvije babice - Mea i Salomija koje kupaju novorođenče. Pored inkarnata sa mrkim sjenkama i sivobijelim osvijetljenim partijama padaju u oči jednostavno koncipirane draperije sa uprošćenim linijskim naglašavanjem nabora. Interesantnim se čini da plasticitet, jasno naglašen kako na licima tako i na tijelima, svoje mjesto nalazi i u maniru slikanja pejzaža. Umjesto često slikanih, linearnih i oštrih planinskih litica, širokim plohama mrke i zelene boje, uz diskretne naznake tankim bijelim linijama, kao da su predstavljene pitome planinske padine u svojoj vizuelnoj punoći.

Sv. Nikola - Bečići, sjeverni zid,
I zona, Sv. Tripun

       U okviru analize stilskih osobenosti bečićkog živopisa pada u oči odsustvo nefiguralne dekoracije, što ne treba posebno da čudi i to iz više razloga. Sadašnji pod crkve izdignut je čak do gornje ivice nekadašnjeg slikanog sokla koji još nije otkriven a odsustvo pilastara i ojačavajućih svodnih lukova u malenom prostoru učinilo je izlišnim slikanje nefiguralnih ornamenata u nešto većem obimu.

       Dosadašnja kratka i nedovoljna razmatranja porijekla i vremena u kome je slikao živopisac paštrovskih crkava Sv. Nikole u Praskvici i Bečićima, ukazuju na njegovo primorsko porijeklo - moguće iz Kotora ili okoline - uz okvirnu i prizvoljnu dataciju u XVII, pa čak i XVI vijek. Pri tom se živopis u Bečićima i ne pominje, a izostaje i pokušaj identifikovanja slikarskih radova ovog zografa na širem području pod jurisdikcijom Pećke patrijaršije.26 Pregledom brojnih sačuvanih slikarskih ansambala XVII vijeka u hramovima pod jurisdikcijom Pećke patrijaršije može se identifikovati slikarska radionica iz koje potiče autor, ili autori, živopisa u Praskvici i Bečićima - naći ćemo ga na posve neočekivanom mjestu.

25. R Mijović, n. d., 348-352 (u vrijeme kada nijesu kompletno otkriveni i konzervirani svi fragmenti živopisa, autor smatra da za datiranje fresaka nema nikakvih direktnih podataka i piše o pretpostavci da bi praskvički slikar mogao poticati iz Južnog primorja - Kotora ili okoline); R. Vujičić, n. d., 106, (freske Praskvice autor smatra djelima postvizantijskog perioda, ne upuštajući se u problematiku datacije i porijekla autora) T. Pejović, n. d., 69 (bez pokušaja utvrđivanja porijekla autora, Pejović. Okvirno, praskvičke freske datira u XVII vijek ); S.Raičević, Slikarstvo Crne Gore u novom vijeku.., 23-24, (Raičević smatra da je praskvički slikar iz Kotora ili njegove okoline, a da je vrijeme slikanja XVI-XVII vijek.).
26. P. Mijović, n. d. 352; T. Pejović, n.d. 69; S. Raičević, n. d. 23-24.

       U vremenu nakon obnove Pećke patrijaršije intencija ka graditeljskoj i slikarskoj djelatnosti usmjerena je prema kontinentalnim predjelima na kojima su živjeli pravoslavci pod otomanskom vlašću. Na tlu Crne Gore, veliki poduhvati obnove starih i izgradnje novih crkava i manastira bili su fokusirani na centralne i sjeverne oblasti - Piva, Morača, Nikoljac, Dubočica, Sv. Trojica u Pljevljima. Rubno područje Paštrovića pod mletačkom upravom nije moglo tokom XVI vijeka obezbijediti nekog kvalitetnijeg fresko-slikara ili slikarsku grupu. Uslovi slikarskog angažmana kvalitetnijih umjetnika mogli su se steći tek nakon realizacije niza projekata zidanja i obnove većih crkava i manastira. Tokom druge polovine XVI vijeka, vremena djelovanja kontrareformatorskih biskupa na Crnogorskom primorju, kada je stradao veći broj srednjovjekovnih živopisa vizantijskog karaktera, sigurno da Kotor i okolina nijesu imali slikarske radionice koje bi djelovale u okviru vizantijskog modela zidne slike - uostalom o tome svjedoči i izostanak relevantnih slikarskih spomenika. Jak prounijatski pritisak izvršen na Paštroviće - mletačke podanike početkom XVII vijeka sa ciljem da se preko oblasti i Cetinjske mitropolije proširi na kompletno područje Pećke patrijaršije, svakako je morao zabrinuti visoke pravoslavne crkvene krugove.27 Slikarsko ukrašavanje, obnova i zidanje novih pravoslavnih bogomolja, pored ostalih, sigurno je bilo jedan od najtipičnijih i najdjelotvornijih vidova borbe protiv unijatskog pokreta. Posredstvom visokog crkvenog klera Paštrovići su uspjeli da angažuju iskusnog živopisca - moguće i dva - za rad u Praskvici i Bečićima. Kako će dalja razmatranja pokazati riječ je o strancu, Grku, koji je učestvovao 1608. godine na projektu islikavanja crkve vojvođanskog manastira Hopova (f.34-35). Prisustvo grčkih slikara u Fruškoj Gori, pridošlih sa Atosa, nesumnjivo je potvrđeno.28 Izdužene figure nešto većih glava i sitnijih tijela, isticanje plasticiteta, sklonost ka slikanju veza na odjeći, upotreba mrke i zelene boje u slikanju plastičnog tla... osobine su nekih od grčkih slikara na radu u Hopovu. Identične elemente možemo lako sagledati i preko dostupnih fragmenata praskvičkog i bečićkog živopisa. I u Hopovu i u Paštrovićima sve signature su ispisane crkvenoslovenskim uz rijetka svjedočanstva upotrebe grčkog pisma - tekst na svitku Hrista Emanuila u praskvičkoj crkvi Sv. Nikole. U okviru angažmana u Paštrovićima jednog ili više slikara koji su radili u Hopovu, ulogu je mogla imati i duboko utemeljena tradicija veza i poštovanja stanovnika i duhovnika primorske oblasti prema području i svetilištima daleke Vojvodine. Naime, prema paštrovskim predanjima, njihov poslednji knez, znameniti Stefan Štiljanović, zbog sukoba sa Mlečanima odselio se za Vojvodinu negdje krajem druge polovine XV vijeka. U novoj sredini stekao je zbog plemenitosti i hrabrosti veliki ugled, prema srpskoj tradiciji postao i despot, a nakon smrti proglašen za svetitelja i sahranjen u fruškogorskom manastiru Šišatovac.29 Paštrovski žitelji i duhovnici su tokom XVI vijeka sigurno imali razgranate kontakte i veze sa vojvođanskim vjerskim centrima preko kojih su i obezbijedili angažman grčkih živopisaca na poslovima islikavanja njihovog centralnog manastira Praskvice i, što ne može biti slučajnost, malenog hrama Sv. Nikole u Bečićima - upravo zadužbine slavnog i svetog paštrovskog kneza. Radove na islikavanju hramova Sv. Nikole u Praskvici i Bečićima grčki slikar (vrlo moguće i dva grčka živopisca) najvjerovatnije je obavio po povratku za Atos, odmah nakon završetka živopisanja Hopova koje je okončano 6. avgusta 1608. godine. Pored ova dva paštrovska hrama isti majstor je živopisao i manastirsku trpezariju u Praskvici od čijeg slikarstva su se sačuvali skromni fragmenti.

27. J. Radonić, Rimska kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka, Beograd 1950; Rad na uniji Crnogorskog primorja u prvoj polovini XVII vijeka, „"Istorijski zapisi", Cetinje, 1954 (u kapitalnim studijama razmatra se problematika unijaćenja pravoslavnog stanovništva Crnogorskog primorja).
28. S. Petković, n. d., 152-154 (autor piše o djelovanju grčkih slikarskih radionica - porijeklom sa Atosa- u manstirima Piva i Hopovo).
29. O Sv. Stefanu Štiljanoviću vidi kod: L. Pavlović, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, knj.1, Smederevo, 1965, 155-160 (Upravo u Hopovu Stefan Štiljanović je naslikan uz Stefana Dečanskog).