Zahvaljujemo se gospodinu Stanku Papoviću, koautoru knjige "Antička Budva" koji nam je omogućio da integralno objavimo tekst i da se na taj način posjetioci naseg sajta upoznaju sa tim periodom u razvoju grada.

Stanko Papović - Ljubiša B. Popović
ANTIČKA BUDVA

Bilješka o koautoru:

Stanko Papović

       Rodjen u Vilusima, opština Nikšić, 25. avgusta 1942. godine. Završio je Filosofski fakultet, grupa etnologija u Beogradu, 1969. godine. Radio je kao referent za etnološke spomenike kulture u Regionalnom zavodu za zaštititu spomenika kulture u Osijeku, 1970- 1972. Do 1998. bio je rukovodilac muzejske djelatnosti u Budvi, potom šef za propagandu Grada teatra, najprestižnijeg ljetnjeg festivala na prostoru bivše SFRJ, pa SRJ, zatim državne zajednice Srbije i Crne Gore i sada države Crne Gore. Član je Udruženja novinara Srbije i Crne Gore. Član je Odbora za etnologiju CANU. Stalni je bio saradnik beogradske „Politike“ od 1978. do 5. januara 2008. godine. Od tada je stalni saradnik podgoričkog lista „Dan“. Saradjivao je i u listovima „Pobjeda“, „Primorske novine“, „Politika Ekspres“, zatim sa beogradskim nedjeljnicima „Intervju“, „Vreme“, „Osmica“, „Ilustrovana politika“, NIN, Bazar i sa TV Budva. Autor je knjiga „Antička Budva“ sa dr Ljubišom Popovićem (1996), etnološke studije sela Podostrog (1998), publikacije „Ti grobovi nisu rake, već kolevke novih snaga (1999), „Ancient Budva (2001), engelsko izdanje, zatim knjige „Santa Marija izazov umjetnika“ (2000), ponovljenog i dopunjenog izdanja „Selo Podostrog- manastir Podmaine“ (2003) i knjige „Skeniranje duša“ (2006). Koautor je knjiga „Spomen obilježja Narodnooslobodilačkog rata Jugoslavije, „Poslovni uspeh“ i „Pečat ličnosti. Od 1. oktobra 1972. godine živi i stvara u Budvi.

ANTIČKA BUDVA

       Teritorija Crne Gore predstavlja bogat mozaik raznih kultura od praistorije pa sve do naših dana, čije bogatstvo zahteva uvek nova saznanja. Pojava praistorijskih tumula vezana je za prodor Indoevropljana na Balkan. U tom periodu dominira spaljivanje pokojnika uz pogrebni ritual, dok kasnija sahranjivanja sa grobnim prilozima ukazuju na ratnički karakter.

       Postepeno od kraja VI veka pre n. e. javlja se i grčki uticaj. Prvi prodor grčkih moreplovaca ostavio je vidne tragove i u antičkoj Budvi gde su otkriveni značajni arheološki nalazi pored isto tako ne manje vrednih otkrića na našoj jadranskoj obali.

       Starosedeoci Balkana Iliri i Tračani živeli su na današnjem području Balkana u periodu kasnog Bronzanog doba do 1000 godine pre n. e. u okviru manjih plemenskih saveza. Usavršavanjem raznih zanatskih tehnika započinje proces formiranja prvih plemena u vremenu oko 800 godine pre n. e., da bi jačanjem vojne demokratije, posebno od VI do IV veka pre n. e. stupili na istorijsku pozornicu Iliri. Poznati su nam iz istorijskih izvora kao vešti i hrabri ratnici, borci za slobodu a naročito u vreme rimskih osvajanja naše zemlje. Materijalna kultura Ilira je doživela plodne uticaje kulture Gvozdenog doba Evrope, posebno, u izradi oružja i oruđa od raznih metala. Međutim u isto vreme javljaju se uticaji grčke kulture u prvom redu preko grčkih moreplovaca, koji veoma rano stižu na obale Jadrana.

       Stari istoričari i putopisci zabeležili su važne dokaze o staroj Budvi. Tako nam je poznata ličnost Kadma Feničanina koga spominju Herodot i Sofokle u vezi sa legendom da je Kadmo napustio Grčku i naselio se među Ilirima i da je postao čak i kralj ilirskog plemena Enheleja. Njemu je čak bio posvećen hram u Boki Kotorskoj. Na osnovu istog izvora Kadmo je dao prvobitno ime Bouthoe današnjoj Budvi. Ovu vest prenose i drugi pisci: Pseudo-Skilaks i Stefan Vizantinac.

       Iz rimskog perioda najvažniji je podatak koji nam je ostavio rimski istoričar Plinije da je Budva rimsko utvrđenje a veoma je važna i činjenica da se ime Budve nalazi na čuvenoj geografskoj karti Tabuli Peutingeriani. Od ne manjeg značaja su i sačuvani spomenici materijalne kulture, koji nam u potpunosti dopunjavaju sliku prvobitnog života prvih stanovnika antičke Budve.

1. Šlem, bronza, početak V veka pre n. e.

       Grčka kolonizacija Jadrana znači prvenstveno trgovački poduhvat ka osvajanju novih tržišta za razmenu dobara sa Ilirima. Zahvaljujući međusobnim kontaktima postepeno se formira grčko-ilirska kulturna simbioza u periodu od početka VI veka pre n. e. a posebno posle stvaranja grčkih kolonija na Jadranu u vreme delatnosti Dionisija Starijeg u IV veku pre n. e.

       
2. Hidrija, glina, helenistički period, početak III veka pre n. e.

       Prva otkrića 1938. godine prilikom gradnje hotela „Avala" pružila su izvanredan materijal a u prvom redu grčka helenistička keramika, koja je poznata u mnogobrojnim grčkim centrima na teritoriji južne Italije (2-6 i 19-50). Isto tako od ne manje važnosti je i zlatan nakit koji se delimično sačuvao, koji spada u vrhunska dela grčkog zlatarstva helenističkog perioda (61-74). Ostali predmeti kao što su šlemovi, posude svakodnevne upotrebe, kopče i drugo, pripadali su domaćoj ilirskoj kulturi (1). Nema sumnje da je antička Budva u početku bila neka vrsta tržnice „emporion" jer ne raspolažemo sigurnim podacima o njenom izrazitom grčkom karakteru.

3. Amfora, glina, druga polovina IV veka pre n.e., helenistički period

       Daleko su brojniji dokazi o prisustvu Rimljana na ovom području. To su potvrdili nalazi iz budvanske nekropole u temeljima hotela „Avala". Ne samo posude od pečene zemlje tipične za italsku produkciju ili grublja rimska keramika (75-81), već i veoma lepi oblici rimskog stakla kao što su urne ili manje staklene posude raznih dimenzija i boja (12-15 i 82-105). Među nalazima iz rimskog perioda nalazimo i nekoliko komada posuđa od bronze, koje se takođe sreće u značajnim rimskim centrima za izradu bronze na tlu Italije (11 i 53-60).

4. Oinihoa, glina, prva polovina III veka pre n. e., helenistički period

       Isto tako su otkrivene i nekoliko kopči ili fibula koje se vremenski stavljaju u vreme od I—III veka n. e. I na kraju brojni rimski natpisi. Nažalost ovi prvi i veoma dragoceni nalazi nisu bili rezultat sistematskih iskopavanja, već su jednostavno pokupljeni i raspolažemo skromnom dokumentacijom. Jedine podatke nam je ostavio M. Abramić, a jedan deo objekta je već u to vreme nestao (deo nakita) (61-64) dok se izvesni primerci zlatnog nakita nalaze još uvek u privatnom vlasništvu.

5. Situla, glina, III vek pre n. e., helenistički period

       No i pored svega otkriveni objekti iz budvanske nekropole bacili su novu svetlost na upoznavanje ranih grčkih uticaja, posebno na tlu današnje Crne Gore. Рге svega grčka helenistička keramika, koja je izrađivana u keramičkim centrima južne Italije a najpoznatiji centar je bio Gnathia po kome i dobija naziv „Gnathia keramika". Oblici ovih posuda su veoma elegantni i najčešće su posude bile ukrašavane bilo bojenjem ili urezivanjem raznih geometrijskih ukrasa pre pečenja ili slikanjem najčešće goluba zajedno sa floralnim motivima (19, 20, 22). Poznate su takođe i posude koje su ukrašavane reljefnim ukrasima takođe pre pečenja suda.

6. Krater, glina, kraj IV veka pre n. e., helenistički period

       
       Od ne manjeg interesa su i grčke helenističke terakote iz III—II veka pre n. e. u obliku plastičnih vaza od kojih se naročito ističe predstava Silena. Isto tako treba spomenuti i predstavu jednog plastičnog lava i manju igračku u obliku konja (7-10 i 51-52).

7. Antropomorfna vaza, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

       Zlatan nakit iz Budve je bio zastupljen sa nekoliko ogrlica u vidu manjih lančića sa završecima u obliku životinjskih glava, zatim narukvica u obliku zmije sa natpisom Lysagoras (65), naušnice u obliku obrnute piramide i u obliku lavljih i negroidnih glava. Međutim najzanimljiviji primerci nakita su jedan medaljon a isto tako i prsten sa skarabejom od karneola (sada u privatnom vlasništvu u Kotoru). Kopče u obliku dvostruke osmice ili Heraklovog čvora znamo samo sa sačuvanih fotografija. One spadaju u najlepša dela grčkog helenističkog zlatarstva.

8. Zoomorfna vaza, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

       Posle rata Narodni muzej u Beogradu nabavio je nekoliko primeraka zlatnog nakita za koji se može smatrati da je pripadao budvanskim nalazima. Izuzetno je interesantan privesak u obliku rozete sa predstavom amfore izrađen u tehnici filigrana i granulacije. Isto tako od ne manjeg značaja su i minđuše sa negroidnim glavama, koje su veoma slične ranije poznatim primercima iz Budve (66-71).

9. Plastična vaza, stopalo noge, glina, III—II vek pre n. e. helenistički period

       Od rimskih nalaza ističemo nadgrobne spomenike odnosno sačuvane natpise, koji nam osvetljavaju jedno važno poglavlje rimske Budve. Period posle rimske okupacije naših krajeva odnosno posle poraza ilirskog kralja Gentija 168. godine pre n. e. je početak romanizacije naših krajeva, koja se ogleda i na sačuvanim nadgrobnim natpisima. Brojni primerci rimskog keramičkog posuđa takođe u potpunosti ilustruju gore navedenu pojavu (75-81).

10. Plastična vaza, konj, glina, III-II vek pre n. e., helenistički period

       Posleratna ispitivanja u dvorištu hotela „Avala" pružila su nove dokaze o rimskom delu nekropole dok stariji grčki nalazi nisu otkriveni. Rimski deo nekropole dao je i nekoliko natpisa na nadgrobnim spomenicima koji su poznati pod nazivom „kupasti cipus" (18). Ovaj oblik je naročito zastupljen u neposrednoj okolini Zadra i naziva se „liburnski cipus". Na kvadratnoj bazi karakterističan je završetak u obliku šišarke. Od ostalih spomenika rimskog perioda zanimljiva je pojava većih žrtvenika od kamena kvadratne osnove i sa nekoliko stepenika, čije paralele nalazimo u monumentalnim žrtvenicima u Pompejima.

11. Situla, bronza, III vek pre n. e., Južna Italija

GRČKA KOLONIZACIJA NA JADRANU        

       
       Pored ostataka spomenika arhitekture, nekoliko sačuvanih grčkih natpisa, poznati su i mnogobrojni arheološki nalazi na čitavom priobalnom delu Jadranskog mora, koji nedvosmisleno pokazuju prisustvo i uticaj Grka na ovom području. Izraziti primer takvog uticaja, koji je dospeo morskim i kopnenim putem preko Severne Italije je pojava bronzanih posuda (situla) u severozapadnim delovima Balkana, odnosno u Istri i Sloveniji. Nije potrebno naročito isticati od kakvog je značaja pojava ovih situla, jer one danas u evropskoj kulturi gvozdenog doba zauzimaju veoma značajno mesto, a reljefne predstave poseban naziv: umetnost situla. Grčki uticaj iz utvrdenih grčkih centara na Jadranskom moru postepeno se širio i dublje ka unutrašnjosti Balkanskog poluostrva. Navešćemo samo neke karakteristične primere i značajnije nalaze na teritoriji Balkana.

12. Reljefna vaza, žensko lice, staklo, I vek n. e., rimski period

VAZE - KERAMIKA

       Pre svega, sa kraja VII i VI veka pre n. e. poznati su nam nalazi grčke arhajske plastike iz Nezakcije (selo Visača) kod Pule, gde su otkrivene i grčke vaze geometrijskog stila. U centru Balkana na Glasincu kraj Sarajeva nađen je korintski šlem iz Arareve gromile, zatim bronzano posuđe iz Čitluka, Brezja, Ilijaka, kao i bronzane knemide (nazuvci) takođe iz Čitluka, zatim srebrne aplikacije vepra iz Zagrađa i Atenice kod Čačka, što pokazuje da i dublje u unutrašnjosti Balkana postoje takvi nalazi koji veoma jasno potvrđuju međusobne veze između grčkih kolonizatora i ilirskih plemena na teritoriji bivše SFRJ. Ova činjenica ukazuje i na još jedan momenat, koji se s pravom često ističe, a to je da je zaleđe Jadranskog mora u VI i V veku bilo pod jakim grčkim uticajem, daleko pre pojave Dionisija Starijeg na jadranskoj obali.

13. Urna, hidrija, staklo, I vek n. e., rimski period

Od nalaza grčke keramike spomenućemo poznatu piksidu, navodno iz Solina, sada u Arheološkom muzeju u Splitu, zatim korintsku vazu nađenu kod Blata na Korčuli, kao i atičke vaze crno-figuralnog stila iz Nezakcija (Visače), Visa i Nina. Isto tako iz helenističkog perioda „Gnathia vaze" navodimo vaze sa Hvara koje su otkrivene posle rata, a poznati su takođe fragmenti sličnih vaza koje su nađene na Visu. O ovim vazama je dosta davno pisao Alberto Fortis, prema čijim podacima saznajemo da su mnogi primerci dospeli sa Visa u Beč. Isto tako, vaze sa Visa našle su se u privatnim kolekcijama u Zadru, Trogiru, Visu i u Makarskoj. Vaze sa Visa takođe nalazimo u Zemaljskom muzeju u Sarajevu, zatim u Arheološkom muzeju u Zagrebu, a najveći broj poseduje Arheološki muzej u Splitu koje je otkopao M. Abramić prilikom svojih istraživanja na Visu godine 1928. i 1947.

14. Urna, hidrija, staklo, I vek n. e., rimski period

Prilikom ovih istraživanja otkriveno je i nekoliko statueta kakve nalazimo takođe u mnogobrojnim centrima i radionicama na tlu južne Italije. Od drugih gradova gde su nadene vaze ovog tipa spominjemo Stari Grad na Hvaru, Mutogras kod Stobreča (Epetion), Vičja Luka na Braču, nalaze sa Korčule, Cavtata, u Risnu-Carine i na kraju, u Budvi, zatim Donje Krasno kod Stoca u Hercegovini, iz nekropole u Jezerinama - San-ski Most, sa Debelog Brda kod Sarajeva i na već pomenutom lokalitetu Glasinac takođe kod Sarajeva.

15. Amforiska, staklo, I vek n. e., rimski period

       Artur Evans nam je ostavio jedan veoma značajan podatak da je reljefni sud sa predstavom Satira otkriven u Risnu - lokalitet Carine, koju autor stavlja u period mlađe predrimske faze grčke umetnosti. Na kraju, navodimo jedan značajan podatak, a to je da je M. Abramić prilikom svojih istraživanja na Visu, takođe, pored vaza, otkrio i ostatke lončarske peći gde su se vaze i pekle. Taj podatak je od posebnog značaja jer svedoči da su se vaze izrađivale i na našoj teritoriji što će reći da nisu uvek bile samo importovane iz Južnoitalskih keramičkih centara.

16. Detalj sa iskopavanja rimske nekropole

Novija istraživanja nekropole na Velim Ledinama u Gostilju (Donja Zeta) 15 km južno od Titograda, 1956. godine, dopunjavaju naša znanja o ovom problemu. Pored ostalih nalaza koji ukazuju na grčko-ilirski karakter, treba spomenuti primerke helenističke keramike koja je ovde, takođe, ustanovljena.

17. Detalj sa iskopavanja rimske nekropole

       Ova nekropola može se datirati u poslednju četvrtinu III veka i prvu polovinu II veka a keramika pokazuje one nasleđene tradicije grčkih oblika: skifosi, oinohoe, unguentariumi, oblike kakve srećemo isto tako na mnogobrojnim već spomenutim nalazištima na jadranskoj obali i nanjegovom zaleđu.

18. Detalj sa iskopavanja rimske nekropole

PLASTIKA

       Pored grčke arhajske kamene plastike koja je nađena u Nezakciju (Visače), u Istri odnosno predstave boginje-majke, zatim itifalični demoni koji su bili ukrašeni geometrijskim ornamentima, poznati su i drugi primeri. Najznačajniji spomenik grčkoga porekla nalazi se u auli palate Ćipiko u Trogiru uzidan i predstavlja heroiziranu pokojnicu koja sedi i štapom meša mirođiju u sudu ispod sedišta. Međutim, najlepši primerak grčke skulpture je svetski čuveni reljef Kairosa, takođe nađen u Trogiru a sada se nalazi u Arheološkom muzeju u Splitu. Abramić ga datuje u III vek pre n. e. Njegovi likovni kvaliteti su na zavidnoj umetničkoj visini, posebno obrada tela, i s pravom se možemo pridružiti onim mišljenjima da se o ovom reljefu dobija utisak kao da je skulptura.

19. Amfora, glina, III vek pre n. e., helenistički period

Od ostalih spomenika ističemo poznate nadgrobne spomenike tipa grčkih stela, koje su otkrivene na Visu sa natpisima a u obliku dvokrilnih vrata. Ovi spomenici se nalaze u Arheološkom muzeju u Splitu. Od ostalih grčkih nalaza sa teritorije jadranske obale i ostrva samo navodimo da su grčke kolonije Pharos, Issa, Herakleja, Di (male), Коrкуrа Melaina, kovale svoj novac.

20. Amfora, glina, III vek pre n. e., helenistički period

NOVAC

       Na teritoriji bivše SFRJ nađeno je dosta primeraka grčkog novca, i to najviše novac Apolonije i Dirahiona, kao i mnogobrojnih gradova od kojih navodimo samo neke najznačajnije: Neapolisa, Tarenta, Sirakuze, Korkire, Korinta, Sikiona, Atine, pa sve do Efesa, Pergama i Lampsake. Od značajnijih grčkih vladara nađeni su novci Aleksandra Velikog, Filipa III, Aleksandra IV, Filipa IV, pa sve do Ptolomeja I Sotera. Isto tako, nađen je i novac Balaiosa. Svi novci koji su nađeni su iz IV veka pre n. e.

21. Oinohoa, glina, III vek pre n.e., helenistički period

Pojava novca jasno ukazuje da se od naturalne privrede prešlo na robno-novčane odnose, te da samim tim prvobitna faza razmene dobara je ustupila mesto znatno savršenijem obliku. To ujedno i svedoči o pojačanim ekonomskim vezama Grka i raznih ilirskih plemena nе samo na jadranskoj obali već i dublje u unutrašnjosti bivše SFRJ.

NATPISI NA KAMENU

       Poznati su brojni epigrafski spomenici koji jasno pokazuju prisustvo grčkih kolonizatora u našim krajevima, od kojih svakako na prvo mesto dolazi poznata kamena ploča sa natpisom (psefizma) nađena u Lumbardi na Korčuli. Ovaj natpis je u stvari ugovor o podeli zemlje i o stvaranju zajedničke kolonije između Grka i Ilira. Sa ovim dokumentom se jedino može uporediti po svome značaju spomenik koji je otkriven u Solinu i iz čijih se natpisa može ustanoviti da je reč o ugovoru Isejaca sa Julijem Cezarom. Prvi put je grčke natpise iz Dalmacije objavio Ј. Brunšmid i to šest natpisa iz Starog Grada na Hvaru, zatim natpis iz Trogira, 20 natpisa sa Visa, tri iz Solina, dva iz Kaštela i već pomenuti natpis iz Lumbarde iz IV veka pre n. e. Svi ostali natpisi su iz III do I veka pre n. e., a nekoliko iz prva dva veka n. e. Sudeći po karakteru samih formula na natpisima možemo ih generalno svrstati u votivne i nadgrobne.

22. Oinohoa, glina, III vek pre n.e., helenistički period

S druge strane razni javni natpisi, kao što je to slučaj sa već pomenutom psefizmom iz Lumbarde, predstavljaju značajne izvore o grčkim kolonijama na Jadranu, odnosno o njihovom osnivanju, usponu i padu. Zanimljiv je podatak na osnovu jednog natpisa iz Staroga Grada na Hvaru iz koga se može zaključiti da su grčki kolonisti na Hvaru i drugim kolonijama živeli na stepenu robovlasničke demokratije. Bilo bi jako važno pratiti sve one političke dogadaje koji su se odigravali u međusobnim odnosima Grka i Ilira, što nam nažalost iz sačuvanih i uklesanih dokumenata nije uvek moguće saznati više.

23. Oinohoa, glina, III vek pre n.e., helenistički period

Značajni rezultati D. Rendića-Miočevića, koji se poslednje tri decenije intenzivno bavio ilirskom onomastikom, predstavljaju novo poglavlje za praćenje i razumevanje gore spomenutih medusobnih veza grčkog kasnije rimskog i domaćeg stanovništva u Dalmaciji. Od IV veka pre n. e. ovaj proces se mogao pratiti i dalje, čak i u I i II veku n. e. kada se još uvek zadržava grčki jezik pored oficijelnog latinskog jezika. I na kraju, proučavanje natpisa nam je u potpunosti potvrdilo i u istorijskom smislu dokazalo prisustvo, značaj i udeo grčkih kolonista na jadranskoj obali.

24. Oinohoa, glina, III vek pre n.e., helenistički period

ARHITEKTURA

       Spomenimo na kraju i neke mar-kantne primere, odnosno ostatke grčke arhitekture u nas. Pre svega poznate ostatke zidova u Medunu kod Podgo-rice, zatim u Starom Gradu i Jelsi na Hvaru, na Visu, Trogiru, Stobreču i u Škripu na Braču. Zanimljivo je mišlje-nje britanskog arheologa S. Cassona koji ostatke zidova kod Meduna datira u V vek pre n. e. Isto tako zanimljiva su opažanja M. Abramića koji smatra da je crkva Sumaksim u Tugarima kod Omiša izgrađena od ostataka starije grčke građevine. Poznati istraživač i istoričar K. Pač je još davno izneo mišljenje da su grčki majstori gradili Ošaniće kod Stoca u Hercegovini. Najnoviji rezultati istra-živanja Ošanića poslednjih godina po-kazuju sasvim jasno grčko-ilirski karak-ter ovog značajnog centra ilirskog ple-mena Daorsa. Kada govorimo o spome-nicima grčke arhitekture potrebno je istaći još jedan momenat u vezi već ranije spomenute psefizme iz Lumbar-de, iz čijeg se natpisa može saznati da su bili podignuti i gradski zidovi.

25. Laginos, glina, III vek pre n. e., helenistički period

       U svetlosti gore navedenih činjenica nekropola u Budvi s pravom zauzima važno mesto za objašnjenje međusobnih grčko-ilirskih odnosa, o čemu će biti reči u daljem izlaganju.

26. Laginos, glina, III vek pre n. e., helenistički period

ISTORIJSKI IZVORI I PODACI O JADRANU
I ANTIČKOJ BUDVI

       Prva grčka kolonija na Jadranskom moru bila je ostrvo Соrсуrа (Krf) odakle započinje kasnije istraživanje mora od strane grčkih kolonista ka severu. Prvi kolonisti su bili iz Eretrije, sa Eubeje, dok Chalcis igra izuzetno značajnu ulogu u osnivanju prvih kolonija na tlu Italije i Sicilije. Godine 733. pre n. e. Korinćani, pored kolonista iz Eritreje, u isto vreme osnivaju Sirakuzu na Siciliji. Glavni grad na Korkiri kontrolisao je sve morske puteve zahvaljujući svom izvanrednom položaju samoga mesta, odnosno luke.

27. Skifos, glina, III vek pre n. e., helenistički period

       Pored ostataka korintske keramike iz VII veka pre n. e. daleko su važniji ostaci arhitekture iz VI veka pre n. e. Godine 627. Korkira je osnovala Epidaranus (rimski Dyrrhachium, današnji Durazzo) na obali samo nekih 180 km prema severu. Razlog treba svakako tražiti u zainteresovanosti Grka za srebrne rudnike u Iliriji.

28. Skifos, glina, III vek pre n. e., helenistički period

O prvobitnoj istoriji Epidamnusa ne raspolažemo nekim značajnijim podacima, ali važno je istaći, da je Korint osnovao takođe svoju koloniju pod nazivom Apollonia. Ovo su potvrdili u prvom redu skromni nalazi rane korintske keramike, zatim primerci sa Rodosa koji jasno svedoče o dobrim trgovačkim vezama već negde oko 600-te godine pre n. e.

29. Skifos, glina, III vek pre n. e., helenistički period

Sa druge strane Jadrana korintska keramika se pojavljuje na raznim nalazištima, a posebno u Apuliji i Mesapiji. Naročito značajan prodor Grka je usledio dolinom reke Po na severoistočni deo ltalije. Uzgred napominjemo, prodor grčkih kolonista ne samo na južne obale Francuske, već i na teritoriju današnje Španije u potrazi za poznatim rudnicima srebra. Kada Herodot spominje Fokejce kao prve istraživače Jadrana, on to u isto vreme povezuje sa osnivanjem Masilije, današnjeg Marseja i sa njihovim stalnim interesom za severne puteve.

30. Skifos, glina, III vek pre n. e., helenistički period

       Južno od Аnкоnе nalazili su se Eneti, Umbri i Piceni, gde se nalaze orijentalni uticaji u kulturi ovih plemena oko VI veka pre n. e. oko Etrurije. Poznata je činjenica da je upravo VI vek pre n. e. vezan za ekspanziju Etruraca prema jugu, paralelno sa prodorom grčke materijalne kulture prema severo-istoku. Jedan od važnih centara koji osniva manja uporišta je Felsina, današnja Bolonja. U drugoj polovini VI veka pre n. e. ovaj grad je naročito poznat po velikoj količini grčkih vaza koje su svakako dospele preko reke Po i služile su za razmenu Grka sa Enetima. Od ostalih važnijih centara treba spomenuti Spinu na južnom kraku delte Poa, koja se nalazi nedaleko od Ravene.

31. Skifos, glina, III vek pre n. e., helenistički period

Spina je odigrala značajnu ulogu u prodoru grčkih vaza, posebno atinska produkcija, koja je u većim količinama nađena na poznatoj nekropoli ovoga grada. Najranije vaze su oko 520 godina pre n. e. Natpisi na ovim vazama su grčki i etrurski. Pored ostalih značajnijih grčkih centara je i kolonija Hadria (Adrija) koja se verovatno nalazila na italijanskoj obali tršćanskog zaliva.

32. Gutus, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

       Među antičkim autorima svakako na prvo mesto treba staviti Alkmana iz VII veka pre n. e. čiji fragmenti pokazuju interes za Jadran. On je pisao za spartansku publiku a njegova poezija bila je pevana na raznim svetkovinama. Spartanci kasnog VII veka pre n. e. čuli su po nešto o plemenima na severnom delu Jadrana i o Ilirima na istočnoj obali ili dalje ka unutašnjosti zemlje. VI vek pre n. e. se može označiti kao početak grčkih saznanja o geografiji Jadrana i njegovih obala. U to vreme javljaju se i prve aluzije u poemama Mimnerma iz Kalofona i Ibika iz Rhegiona, koje pokazuju da su grčke legende veoma rano bile povezane sa obalama Jadrana.

33. Gutus, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

33a. Gutus, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

Sistematski radovi Skilaksa iz Karijande i Hekateja iz Mileta takođe su iz VI veka pre n. e. Pesnici su samo osećali najblaži interes prema moru upotrebljavajući ga kao pozadinu za pričanje priča, jer sve što znamo o Skilaksu i Hekateju nameće nam dosta određen zaključak da su oni bili vrlo praktični ljudi i, prema tome, pošto je postojao stvarni interes za Jadran i potreba za informacijama, oni su, jednostavno, nastojali da taj interes i zadovolje.

34. Gutus, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

       Aktivnost Grka bi proizilazila iz ovih podataka već u VI veku pre n. e. Međutim, svedočanstva literature nam, nažalost, ne dopuštaju da to utvrdimo. Ona nam ne govore ništa o prirodi ove aktivnosti. Drugim rečima, takva svedočanstva se ne mogu nazvati istorijom.

35. Gutus, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

       Poznata je sugestija koju je izneo još Evans da su Feničani prvi postavili faktorije (naseobine) na obali Crne Gore. Nažalost, ova pretpostavka nije poduprta određenim svedočanstvima. Pre svega, grčka legenda koja je bila poznata Herodotu i Sofoklu stara je najmanje iz V veka pre n. e. po kojoj je Kadmo Feničanin napustio Grčku i naselio se među Ilirima. On je išao preko zemlje i postao je kralj ilirskih „Enheleis" ili „Enheleioi" ili „Enheleai" ili „Enhelanes", i da su mu u IV veku pre n. e. posvetili hram u Boki Kotorskoj. Po istoj tradiciji on je dao ime „Bouthoe" današnjoj Budvi, a jedan kasniji autor smatra ga osnivačem Lissus-a. Isto tako, njegovo ime je povezano sa osnivanjem Lissus-a i Apolloniae. Za sada, prema našim saznanjima, ne postoji ubedljivo svedočanstvo za pojavu Feničana protivno mitskim Kadmejcima na obalama Crne Gore i Albanije. Može biti dosta verovatno da je pomen Narone кrај ušća Neretve vezan sa feničanskom fundacijom kako ističe Evans. Međutim, vrednost imena kao svedočanstva za feničku kolonizaciju sasvim je neznatna.

36. Gutus, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period


       Grga Novak, poznati istraživač jadranske obale, u svojim mnogobrojnim prilozima u vezi sa problemom grčke kolonizacije Jadrana, ističe da su Grci i pre VI veka pre n. e. plovili Jadranom. Poznat je, isto tako, podatak koji nalazimo kod Hekateja za grad Adriju koja se nalazila na moru i do koga je tekla reka koja se istim imenom zvala. On takođe govori i zna za Istru i Istre koji su takođe na tom moru. Grga Novak smatra da s obzirom da Hekatej piše svoju geografsku knjigu oko 510. godine pre n. e. možemo njegove navode uzeti kao ispravne i verovati da je grčki maloazijski građanski svet u VI veku pre n. e. poznavao Jadransko more, kao i gradove i plemena na njegovim obalama. Ostali pisci koji nam daju podatke o Grcima na Jadranu su pre svega Herodot, Eshil, Sofokle, Helanik, Pherekid iz Lera i drugi.

37. Pehar, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

       Iz IV veka pre naše ere najvažniji izvor nam daje Pseudo-Scylax u svome poznatom delu Periplus. Mit o tome kako je Kadmo došao u Iliriju na volovskim kolima donosi nam Stefan Vizantinac prenoseći raniju vest Philona iz Biblosa, a što bi za nas bilo od posebnog značaja jer spominje antički naziv Budve kao „Bouthoe". U rimsko doba izuzetno je značajan podatak Plinija koji kaže: „Butuanum oppidum civium Romanorum" (Naturalis historiae, III, 144). Ime Budve kao „Bouthoe" se takođe nalazi na čuvenoj antičkoj geografskoj karti Tabuli Peutingeriani a isto tako se spominje kod Ptolemeja. Natpis koji je objavio Momzen u poznatom korpusu latinskih natpisa je ujedno jedini koji je otkriven pre prvih nalaza antičke nekropole u Budvi. Radi se o jednom kamenom spomeniku koji je nađen u selu Zagaču blizu Petrovca na moru, otkriven 1668. godine.

38. Tanjir, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

       Pored već navedenih istorijskih podataka, navodimo i dva sačuvana natpisa na latinskom pismu koja po svojoj grafiji pokazuje proces romanizacije Ilira mešavinom autohtonih ilirskih imena sa autentičnim rimskim. Natpisi pružaju dokaze o romanizaciji ilirsko-grčkog stanovništva antičke Bouthoe i o postepenom pretapanju u rimske građane („civis Romanorum"). Iako se na ovim natpisima sreću izvesne pogreške, to nam svedoči o prvim danima rimske okupacije kada domaće stanovništvo nije uspelo u potpunosti da ovlada latinskim jezikom. Sami natpisi su inače nadgrobne ploče i nе predstavljaju neke značajnije primerke, a na osnovu ductusa slova i sadržine datuju se u vreme od I do III veka pre n. e. O ostalim novootkrivehim natpisima prilikom arheoloških istraživanja preduzetih posle rata, biće reči u daljem izlaganju.

39. Alabastron, glina, helenistički period

       Dokaz gore navedenim podacima o aktivnosti Grka na Jadranu je nesumnjivo arheološki materijal autentično grčkog porekla i izrade koji je nađen na mnogobrojnim uporištima na Jadranu, kao i čitav niz sporadičnih nalaza koji u potpunosti to potvrđuju. Proces ranog grčkog uticaja se odvijao najpre u pogodno lociranim prvobitnim tržnicama obično pored ušća većih reka, kao što je to slučaj sa rimskom Naronom kraj ušća Neretve. Dolinama reka već dosta rano zapažamo autentične grčke predmete, koji se javljaju dublje u unutrašnjosti zemlje, kao što je to najmarkantniji primer grčkog importa na poznatom kompleksu ilirskih tumula na Glasincu kraj Sarajeva.

40. Alabastron, glina, helenistički period

       U proučavanje rane istorije jadranske obale i njenih prvih kolonizatora Grka, treba prvenstveno imati na umu da se ovde radi o jednom trgovačkom poduhvatu usmerenom ka osvajanju novih tržišta, a da prvobitne relativno veoma rane ekonomske veze mogu se povezati sa najstarijom istorijskom aktivnošću Grka sa domaćim stanovnicima Ilirima. To znači, da ove prve veze treba posmatrati iz ekonomskog aspekta sa domorocima Ilirima, koji su u to vreme rascepkani po manjim plemenskim grupacijama kako na samoj obali Jadrana, tako isto i dublje u unutrašnjosti zemlje.

41. Trodelni sud, glina, helenistički period

       Bez obzira što su arheološka svedočanstva vezana za proučavanje ovog problema veoma oskudna, otkriveni materijal u antičkoj nekropoli u Budvi dopušta upoznavanje gore navedenih odnosa u jednom širem vremenskom rasponu od V veka pre n. e. pa sve do III veka n. e., zahvaljujući prvenstveno novim rezultatima sa sistematskih arheoloških iskopavanja preduzetih posle II svetskog rata. Mišljenja smo da upravo posmatran materijal u celini odnosno njegova interpretacija će u mnogome doprineti upoznavanju ne samo aktivnosti grčkih kolonizatora, već i objašnjavanju uticaja koji posredno preko južne Italije dospevaju i na suprotnu obalu.

42. Megarski pehar, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

       U prethodnom izlaganju upoznali smo se sa najbitnijim istorijskim činjenicama u vezi sa pojavom Grka na jadranskoj obali, pa samim tim i u Budvi. Bez sumnje da je ovaj najstariji period lišen određenih istorijskih činjenica jer smo se mogli uveriti da mnogobrojni podaci iz istorijskih izvora nisu uvek pouzdani dokumenat za dokazivanje jednog istorijskog faktora. Vreme kada se naša jadranska obala, odnosno samim tim i antička Budva, istorijski može se fiksirati tek od IV veka pre n. e.

43. Megarski pehar, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

Svakako potrebno je makar i u najkraćim crtama izneti koji su se istorijski događaji odigrali na prostoru malo šire od Budve a to će reći i na prostoru današnje Boke Kotorske. Poznata je činjenica da su na ovom području živela dva ilirska plemena Ardijei i Enheleji. Ove podatke o prisustvu gore spomenutih plemena daje nam antički pisac Skilaks, a isto tako to potvrđuje Apolonije koji navodi da se tu nalazio grob Harmonije i Kadma. Skilaks u svom daljem izlaganju čak i precizira i kaže da se Kadmov i Harmonijin nadgrobni spomenik, odnosno hram nalazio u neposrednoj blizini risanske reke. Ovo spominju takođe i drugi pisci Polibije i Stefan Bizantinac. Ime Enheleji dolazi od grčke reči enheleus (jegulja), što se dovodi u vezu sa ulovom jegulja. Još jedno pleme je živelo u Boki Kotorskoj. To su Piruste. Ne raspolažemo određenim podacima o ovom plemenu, ali jedino što nam je poznato da se spominje „Dassaretiorum Pirustas" u neposrednoj blizini današnjeg Risna, odnosno Rhizonitas. Ime Pirusta se s pravom povezuje sa današnjim Perastom koje je očigledno izvedeno ime od starijeg naziva ovog plemena. Sredinom III veka pre n. e. na istorijsku pozornicu Jadrana javljaju se Ardijei. Pored prevlasti na moru oni su se bavili i gusarenjem i toliko su se bili osmelili da su dolazili i do samih grčkih obala. Godine 230. pre n. e. Agronova žena kraljica Teuta zavladala je umesto maloletnoga naslednika Pinesa Agronovog sina od druge žene. Za vreme njene vladavine ardijejska država je dosegla svoj vrhunac, ali taj prosperitet nije bio trajan.

44. Megarski pehar, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

       Godine 229. Iliri preduzimaju napad na Isu (današnji Vis) koji je bio, još uvek grčka kolonija pod protektoratom Rimljana. Ovo je bio povod da se Rimljani umešaju u rat i posle teških borbi slomljen je otpor Ilira. Mir je sklopljen između kraljice Teute i rimskih osvajača i tada je Ardijejska država bila samo na području od Neretve do Drine. Ovakvu situaciju a naročito posle povlačenja Teute u Risan iskoristio je nekada bliski prijatelj Teutin Grk Demetrije Hvarski, koji je Rimljanima predao ostrvo Krf, a Rimljani kao
naknadu za ovo postave ga kao tutora maloletnog kraljevića Pinesa.

45. Megarski pehar, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

       Demetrije Hvarski se trudio da se oslobodi rimske vlasti i kada su Rimljani bili zauzeti otporom i odbranom Rima od strane Kartaginjana on se otvoreno izjasnio kao saveznik makedonskog kralja Filipa III. To je upravo bilo vreme kada je Hanibal pretio slobodi Rima, zauzećem Sagunta. Međutim, Rimljani su bili brži. Pre nego što je došlo do čuvenog sukoba sa Hanibalom, Rimljani 219. godine osvajaju Hvar, a Demetrije beži svome prijatelju Filipu Makedonskom. Kao novi tutor malom kraljeviću Pinesu postavlja se Skerdilaid, Ilir poreklom ali koji se nalazio na strani Rimljana. Od značajnijih događaja koji su se odigrali, napominjemo da je 216. godine pre n. e. Filip Makedonski napao Skerdilaida koji se uzdao u savez sa Rimljanima. Pošto se u daljim dogadajima ne sreće ime maloletnog Pinesa, za koga se smatra da je umro, na njegovo mesto dolazi Skerdilaid kao kralj Ardijea.

46. Megarski pehar, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

       Godine 210. pre n. e. dolazi na presto Pleurat posle smrti oca Skerdilaida. Sada opet započinje epoha uspona ardijejske države, a posebno napredak mornarice. Sada se javlja jedna nova ličnost, a to je sin Pleuratov, Gentije koji se prikazivao kao prijatelj Rimljana. Međutim, on se 168. godine izjasnio protiv Rimljana prihvatajući savez sa Persejom naslednikom Filipa. Rimski vojskovoda Lucije Ancije za nepunih mesec dana osvaja čitavu ardijejsku državu i godina 167. pre n. e. se smatra godinom propasti ilirskog kraljevstva, što je i simbolički označavalo кrај, kada je Ancije pored ostalog plena doveo u Rim i samog ardijejskog kralja Gentija zajedno sa ženom i decom, kao i brata Karavantija. Time je period ilirske države Ardijea za čije postojanje imamo istorijske dokaze bilo definitivno okončano.

47. Megarski pehar, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

       Godine 167. Rimljani su podelili osvojene zemlje Ilira na tri prefekture: „Unam eam fecit, quae supra dicta est, alteram Labeatas, omnis, tertiam Agravonitas, Rhizonitas, Olcinatas." Ovo su podaci koje nam je ostavio Livije (XLV, 26). Detaljna ubifikacija ovih područja može se odrediti počevši od juga ka severu: prva oblast oko Drača, zatim pored Skadarskog jezera (Labeati) sve do Podrimlja, a treća oblast od Ulcinja ka severu koja je dosezala i do današnje Boke Kotorske.

48. Megarski pehar, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

       Posle rimskih osvajanja Rimljani ostavljaju samoupravu ilirskim plemenima. Poznat je podatak da su gradovi Perast i Risan bili oslobođeni plaćanja danka, dok su ostali plaćali samo polovinu poreza. Sada se situacija bitno menja jer Iliri kao saveznici Rimljana imaju čak i svoje predstavnike u samom gradu Rimu. Pored mnogobrojnih nalaza otkriveni su i novci sa natpisom Balaiosa čije ime ne možemo vezati za određene istorijske događaje. Za njega znamo da se nazivao kraljem i da je veći broj novca sa njegovim natpisom otkriven na Hvaru pa se može samo pretpostaviti da je posle 168. godine možda bio u Risnu. Novac Balaiosa se pojavljuje isto tako i posle 155. godine posle pobede Rimljana nad ilirskim plemenom Dalmata.

49. Megarski pehar, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

Usledila su takođe i nova osvajanja Ardijea kada su izvršili velika raseljavanja domaćeg ilirskog življa dublje u unutrašnjost zemlje. Od tog momenta više se ne pojavljuje kralj Ardijea u Risnu, jer bi se moglo očekivati da bi i on kovao novac kao i Balaios. Po uzoru na Balaiosov novac sačuvano je vrlo malo novca kovanog u Risnu na kojima se zapaža izrazito opadanje u načinu izrade. Kasnije, na novcima se sasvim jasno zapaža daleko jači rimski uticaj.

50. Megarski pehar, glina, III—II vek pre n. e., helenistički period

Podatak Plinija o starom Risnu između ostalog je sledeći: „oppidum civium Romanorum". Iz ovog podatka vidimo da se radi o rimskoj koloniji što znači da su trgovačke veze već bile uspostavljene. Godine 118. rimski konzul L. Metelo osvaja Salonu, a Senat ga ovlasti da sredi prilike u ovom delu Rimskoga carstva kada je i proglašena rimska provincija Illyricum (Ilirik). Poznati su nam i podaci da je Cezar bio dva puta u Iliriku godine 56. do 57. u zimu i na početku 54. pošto je saznao da su se Pirustae pobunile i da pljačkaju, on je na povratku iz Galije stigao do Narone i smatra se da je tada posetio današnju Boku Kotorsku.

51-52. Dve stojeće žene, glina, III vek pre n. e., helenistički period

       Posle velikih osvajanja Rimljana dalje prema severu pa sve do Save i Dunava, rimska kultura i jezik se naglo šire na teritoriju bivše SFRJ što ujedno znači da se grčki jezik postepeno gubi. Pored ostalih podataka a prvenstveno iz rimskih natpisa saznajemo da su stanovnici današnje Воке Kotorske u rimskom periodu pripadali tribusu Sergia kao i stanovnici Visa, Zadra pa sve do Istre. Tribusu Tromentina pripadali su građani Salone, Narone i Epidauruma, a stanovnici grada Duklje spadali su u tribus Quirina. Ovo su podaci koje saznajemo iz mnogobrojnih natpisa koje je obradio Momsen. Postepeno pojedini gradovi koji su bili pod rimskom okupacijom oslobađaju se rimskih poreza te postaju slobodni gradovi odnosno municipium. Isto tako na osnovu Momsenovih podataka znamo da su postali municipium gradovi Risan, Perast, a na čelu Acruviumu (Kotoru) i Budvi nalazili su se po dva duumvira, koje je biralo u početku građanstvo a kasnije opštinsko veće koje se zvalo „ordo decurionum". Postoje dokazi o tome da je slična organizacija postojala pored Risna i Kotora, isto tako i na prevlaci (Epidaurum) kod ulaza u Boku Kotorsku. Još uvek nije potpuno raščišćeno pitanje tačne lokacije rimskog Epidauruma, jer postoje mišljenja da se ovaj grad mogao nalaziti i na mestu današnjeg Cavtata. Navodimo samo primer da su mnogobrojni natpisi sačuvani i na jednom i na drugom mestu, te se ne može još uvek ništa određenije o tom pitanju reći.

53. Bronzano posuđe, III—I vek pre n. e., helenistički period

       Iz prethodnog izlaganja mogli smo u osnovnim crtama da pratimo sve one istorijske pojave od prvih spomena grčkih kolonizatora na jadranskoj obali, pa preko rimskih osvajanja sve do pojave novih etničkih grupacija pri kraju IV veka n. e. Upravo priznavanjem hrišćanstva kao državne vere bitno se menja karakter istorijskih zbivanja što predstavlja jedno posebno poglavlje na teritoriji bivše SFRJ.

54. Bronzano posuđe, III—I vek pre n. e., helenistički period

ZNAČAJNA OTKRIĆA NA TLU
CRNE GORE

       Antička Budva je svakako bila u svojoj prvobitnoj fazi grčki emporion (tržnica). Ovo mišljenje potvrđuju i istorijski izvori dok je sporno bilo pitanje samog naselja antičke Budve. Pretpostavke su se kretale uglavnom u okvirima mišljenja da se staro naselje nalazilo na mestu današnje Budve, odnosno unutar gradskog užeg područja opasanog bedemima. Jedini dokaz bi bili spomenici relativno mlađeg perioda ukoliko se podsetimo na ostatke mozaika koji su nađeni unutar grada. Otkriće jednog zida koji se protezao od prostora dvorišta hotela „Avala" prema gradskim vratima, bi bila možda za sada jedina indikacija o nekim elementima gradske arhitekture antičke Budve i to iz rimskog perioda. Ako ovome dodamo da je na prostoru nekropole u dvorištu hotela „Avala" otkriven i izvestan broj kasnoantičkih grobova sa prilozlma, onda prethodna tvrdnja o elementima gradske arhitekture ima odredenu osnovu pogotovu što to svedoči o jednom kultumo-istorijskom kontinuitetu ili bolje rečeno istorijsko trajanje od helenističkog perioda pa sve do kraja kasne antike.

55. Bronzano posuđe, III—I vek pre n. e., helenistički period

       Da bismo u potpunosti osvetlili značaj nalaza antičke Budve, neophodno je upoznati se sa manifestacijama kulturnog razvitka odnosno načina sahranjivanja grobnim prilozima kao i ostalim manifestacijama materijalne kulture što sve u celini može da nam pruži određene elemente za celovitiju sliku kulturno-istorijskih zbivanja na tlu Crne Gore. Iz tog razloga ovaj kratak pregled razvoja materijalne kulture na tlu Crne Gore pružiće nam ne samo uvid u ova zbivanja već će nam omogućiti da odredimo značaj i mesto antičke Budve u tom sveukupnom kulturno-istorijskom razvitku. Zadržaćemo se samo na onim najmarkantnijim primerima.

56. Bronzano posuđe, III—I vek pre n. e., helenistički period

       Na prvom mestu način sahranjivanja i oblik grobnih konstrukcija. Tu je, pre svega, dominantna uloga grobne konstrukcije koja se naziva tumulus koga prati redovno ritual inhumacije. Ovaj način sahranjivanja je poznat na čitavom prostoru Balkanskog poluostrva a dovodi se u vezu sa prodorom Indoevropljana u Donjem podunavlju i na Balkanu. Topografski podaci o rasprostranjenosti tumula na teritoriji Crne Gore pružaju dragocene podatke za proučavanje i praćenje praistorijskih kultura metalnog doba. Veliki broj tumula se nalazi na području Boke Kotorske, Grlju, Paštrovićima, Sutomoru i Baru. Takode su brojni i u kontinentalnom delu Crne Gore, i to okolina Cetinja, Njeguša, Skadarskog jezera, Duklje, Meduna, Nikšića, Banjana, Ivangrada, Pljevalja, Plava itd. U pogledu konstrukcije tumuli se razlikuju zavisno od materijala od kojeg su napravljeni. U krševitim predelima tumuli su od nabacanih kamenih ploča i izgledaju kao manji brežuljci, dok su u ravnicama nasuti zemljom i često prekriveni kamenim pločama. Na osnovu grobnih konstrukcija mogu se konstatovati i lokalne varijante koje nisu od većeg značaja. lako, pored grobova sa obrađenim kovčezima sreću se i grobovi nepravilno ograđeni i pokriveni takođe neobrađenim pločama raznih dimenzija. Položaj groba u tumulima nije isti, negde se grob nalazi na dnu, a negde na vrhu tumula. Ovaj, poslednji navedeni primer je konstatovan u Pocpolju kod Nikšića. Oblik sahranjivanja u tumulima u manjim kamenim kovčezima u kojima je pokojnik polagan u zgrčenom stavu sa grobnim prilozima tipičan za materijalnu kulturu indo-evropskih nomada takođe je nađen sem u Crnoj Gori u Bosni i Srbiji. Slični grobovi su nađeni i u Grčkoj i datovani su oko 1900-te godine pre n. e. Očigledno da je jedan deo tumula na teritoriji Crne Gore pripadao prvom talasu indoevropeizacije, što nam potpuno jasno pokazuju nalazi iz groba I na tumulu Gomile kod Međeđe Glave, sa tipičnim grobnim inventarom ranih stepskih nomada. Čest je slučaj odvajanja samoga tumula kamenim vencima što konstatujemo na tumulima u Pocpolju kod Nikšića ili su pak više njih ograđivani kamenim vencima, te bi na taj način predstavljali manju nekropolu. Pored sahranjivanja u tumulima, postojao je običaj sahranjivanja u grobnim rakama u ispruženom položaju. Prilikom pogrebnog rituala, postojao je običaj da se pored pokojnika polože darovi kao i lomljenje keramičkih posuda nad samim grobom ili na samo tumulu. Grobni prilozi su bili brojni i raznoliki. Preovlađivali su ukrasni predmeti, posude od keramike, oružje, delovi ratničke opreme. Pojava oružja i ratničke opreme ukazuje na ratnički karakter ilirskih plemena. Od ranog bronzanog doba postojao je običaj spaljivanja pokojnika i grobnih priloga. Ovaj način sahranjivanja je bio veoma dugo u upotrebi pa čak i u prvim vekovima naše ere. Na prelazu iz bronzanog u gvozdeno doba karakteristični su objekti bronzane šuplje sekire - keltovi, koje su nađene u Smrduši kod Nikšića, Budimlju kod Ivangrada i u okolini Kolašina. Isto tako, značajan je podatak da je u Budimlju otkriven i kalup za pravljenje sekire. Pored ovog nalaza treba spomenuti grivnu sa proširenim bogato dekorisanim krajevima iz Rudeša kod Ivangrada. Ovaj tip grivni se datuje oko 1200-te godine pre n. e. a rasprostranjena je na srednjem i zapadnom Balkanu.

57. Bronzano posuđe, III—I vek pre n. e., helenistički period

Veoma je teško izvršiti etničko i kulturno razgraničenje, pogotovu ako se uzme u obzir izraziti konzervatizam u načinu sahranjivanja, kao i potpuno uočljiv kontinuitet od bronzanog doba pa sve do srednjega veka. U periodu od VIII do VII veka pre n. e. nalazimo jedan deo tumula na severnoj obali Skadarskog jezera i u neposrednoj okolini sela Tuzi. Navodimo izvanredan metalni nakit i posude od fine keramike koje je otkriveno iz tumula u Dušićima. Zatim, tumuli u Banjanima, Budimlju, Gotovuši kod Pljevalja i drugi nalazi. Pored ostalog arheološkog materijala kod pomenutog lokaliteta posebno mesto pripada oružju odnosno gvozdenim kopljima. Od nakita svakako na prvo mesto treba staviti dvojne igle sa glavom tipa omega, zatim razne kopče, fibule naočarastog tipa, kalotastu dugmad, spiralno uvijene narukvice i grivne sa ukrštenim krajevima koje su otkrivene u Gotovuši i Rudešu kod Ivangrada. Od ne manjeg značaja su i nalazi iz Petrovića, i to ćilibarske perle i keramičko posude interesantnih oblika ali grube fakture. I pored toga što je ovaj materijal brojno skromnije zastupljen, on je veoma dragocen jer pokazuje da se područje Crne Gore uklapa u kulturu šireg područja Balkanskog poluostrva.

58. Bronzano posuđe, III—I vek pre n. e., helenistički period



       Naša poznavanja u periodu VI-V veka pre n. e. veoma su skučena. Poznat nam je podatak da je to period jačanja plemenske aristokratije kod raznih ilirskih plemena na teritoriji Balkana, kao i stvaranje većih plemenskih saveza, što na kraju dovodi do prve ilirske države. Bogatstvo i snagu plemenske aristokratije upoznajemo preko izuzetno bogatih grobnih priloga iz susednih oblasti: Trebenište u Makedoniji, Atenici kod Čačka, a naročito su dragoceni luksuzni nalazi iz Novog Pazara. Na teritoriji Crne Gore predmeti iz perioda VI do IV veka рге n. e. su malobrojni. Najznačajniji nalaz pripada upravo zlatnom nakitu iz ilirsko-grčkog dela nekropole u Budvi. Zatim, dva šlema ilirsko-grčkog tipa. Ovaj tip šlemova je široko rasprostranjen na čitavom Balkanu, a posebno u Makedoniji, Srbiji, Bosni, Hercegovini i Dalmaciji.

59. Bronzano posuđe, III—I vek pre n. e., helenistički period

       Među arheološkim lokalitetima Crne Gore Budva zauzima posebno mesto. Grci su znali za Budvu još u V veku, što saznajemo iz antičkih izvora. U IV veku pre n. e. dolazi do poznate najezde Kelta čiji se prodor beleži čak i do Jadranskog mora. Keltski uticaj nije bio tako jak sudeći na osnovu nekoliko fibula koje podsećaju na keltske forme ovog nakita.

       U periodu tzv. Ilirske države grobni prilozi takode daju veoma dragocene podatke. Od ne manjeg značaja je grobna konstrukcija koja se još uvek koristi u obliku sahranjivanja pod tumulom. Brojni su nalazi tumula ovoga perioda oko Meduna, Momišića kod Podgorice, i u Gornjoj Vrbici kod Ivangrada. U nalazima iz ovih tumula može se lako uočiti prisustvo grčkog materijala odnosno uticaja sa Jadranske obale dublje ka unutrašnjosti Crne Gore. U ovom periodu postojale su veće i manje nekropole ravnih grobova bez tumula. U zidanim kamenim grobovima vršeno je skeletno sahranjivanje, a paralelno i običaj spaljivanja pokojnika. Poznate su nekropole u Budvi i na Medunu, ali je svakako najmarkantnija nekropola u Gostilju na lokalitetu Velje Ledine kod Skadarskog jezera. Ova nekropola se datuje u kraj III i početak II veka pre n. e. Grobni inventar čine sudovi od keramike bolje fakture i raznih oblika uključujući i minijaturne posude koje su bile namenjene kultu mrtvih. U grobovima su takođe otkriveni noževi i koplja od gvožđa, dok većinu nakita čine fibule raznih oblika, prstenje i ogrlice. Posebno treba istaći dva para zlatnih naušnica kao i bronzane i srebrne reljefne pločice. Pretpostavlja se da su ove pločice služile kao deo aplikacija na pojasu ratnika. Kada svemu do sada izloženom dodamo i podatak da su isto tako otkriveni novci Gentija ilirskog vladara, onda nam nekropola u Gostilju pruža zaista veoma dragocene podatke za proučavanje ilirske kulture i njenih razvojnih faza u vreme jačanja prve ilirske države.

60. Bronzano posuđe, III—I vek pre n. e., helenistički period

       Na početku Rimskog carstva interesantni su grobovi koji su otkriveni u Kominama kod Pljevalja. Rimskom periodu pripadaju takode bogate nekropole grada Duklje kod Podgorice kao i rimski deo nekropole antičke Budve. Vila rustika u Risnu sa bogatim podnim mozaikom kao i mozaik iz Petrovca svedoče o intenzitetu života i visokom kulturnom nivou čitavog područja Crne Gore.

       Na području današnje Crne Gore imamo veći broj ilirskih plemena koja su kroz čitav IV vek pre n.e. živela u rodovskom a zatim patrijarhalnom plemenskom uređenju. Krajem IV i početkom III veka pre n. e. Iliri i njihova kultura ulaze u domen pisane istorije. Nosioci političkog, kulturnog i ekonomskog života su pre svega plemenska aristokratija koja, je, po pravilu, na čelu plemena. Krajem IV i početkom III veka ilirska plemena se organizuju u veće plemenske saveze što je neminovno vodilo ka stvaranju jače političke i administrativne zajednice. Ovaj proces je svakako posledica tesnih veza sa grčkim svetom, a ubrzanju ovog procesa je svakako doprinela najezda Kelta tokom IV veka, koja ujedno izaziva velika pomeranja ilirskih plemena na severozapadnom delu Balkana. Na osnovu antičkih pisanih izvora koji nam pružaju razne podatke i to Pseudo-Skilaks, Teopomp, Apolonije Rodoski, Pseudo-Skimnos, Plinije Stariji, Strabon i drugi, saznajemo o kulturnom i političkom životu kao i o ekonomskim prilikama kod Ilira i njihovih suseda.

       Navešćemo i koja su ilirska plemena bila na teritoriji Crne Gore. U priobalnom pojasu živeli su Ardijei, zatim Plereji i Enheleji. Enhelejima se pripisuje podizanje Budve i Ulcinja. U sastavu većih plemena nalaze se i manja plemena, kao što su Rizoniti, Agravoniti, Olciniti i druga. Unutar plemena postojala je podela na opštine koje se u doba rimske dominacije nazivaju dekurije, a prema njihovom broju se i ogleda veličina pojedinih plemena.

       U kontinentalnom delu Crne Gore vodeća plemena su bili Labeati oko Skadarskog jezera i Dokleati oko grada Duklje naseljavajući daleko širi region ove oblasti. Posebno mesto takođe pripada ilirskom plemenu Proprie-Dikti koje je bilo oko grada Skadra. Sa njihovim imenom je identifikovana i čitava oblast koja je docnije obuhvatala teritoriju prve ilirske države. Periferna područja su naseljavali Endinudini, Sasejei, Grebei, laulaniti i druga. Za razliku od Ardijea, Enheleja, i Plereja koji su bili pod jakim uticajem grčke kulture, ostala plemena u kontinentalnom delu su takođe doživela ovaj uticaj samo u slabijoj formi, za razliku od rimske kulture i civilizacije koja je izvršila veoma jak uticaj. I pored grčkog i rimskog uticaja, autohtona plemena u svojoj kulturi su održala svoj specifični autohtoni domaći-ilirski karakter, čemu je doprinela i neujednačenost prodora kulturnih uticaja u prvom redu zbog nedovoljno razvijenih komunikacija u teško pristupačnim oblastima.

       Na osnovu dosadašnjeg izlaganja smatrali smo da je bilo potrebno upoznati se sa kratkim pregledom razvitka materijalne kulture na tlu Crne Gore od kraja kulture gvozdenog doba pa sve do početka rimskih osvajanja, kako bismo u daljem izlaganju mogli ispravnije da sagledamo ulogu, značaj i mesto antičke Budve.

ANTIČKA NEKROPOLA U BUDVI

       U dosadašnjem proučavanju problema grčke penetracije na jadransku obalu polazilo se od dva najbitnija momenta: prvo, interpretacija literarnih i istorijskih izvora, i drugo, spomenici materijalne kulture, odnosno arheološki nalazi. Do sada poznati slučajni nalazi kao i nedovoljno sistematska iskopavanja nisu nam mogli pružiti neke solidnije osnove za ispravniju i precizniju konfrontaciju istorijskih izvora (makar oni bili i literarnog karaktera) što se potpuno jasno odražava i nа nedovoljno određene zaključke u vezi sa značajem problema grčkoga prodora na jadransku obalu.

61. Nakit od zlata otkriven 1938 godine, III—II vek pre n. e. Nije se sačuvao.
Fotografije prema publikaciji D. Rendića Miočevića

       Prva otkrića 1938. godine prilikom gradnje hotela „Avala" u Budvi pružila su izvanredan materijal pretežno helenističkog grčkog karaktera, i to, u prvom redu, primerke grčke helenističke keramike čije se poreklo moglo vrlo lako opredeliti, zahvaljujući brojnim centrima za izradu keramike u južnoj Italiji (2-6 i 19-50). Pored keramike otkriven je i izuzetno značajan nakit takođe tipičan za južno-italske radionice helenističkog perioda (61-74).

62. Nakit od zlata otkriven 1938 godine, III—II vek pre n. e. Nije se sačuvao.
Fotografije prema publikaciji D. Rendića Miočevića

       Pored već spomenutih nalaza, nađeni su i autentični autohtoni predmeti i to: šlemovi (1), keramika i vrhovi kopalja, tipični za ilirsku materijalnu kulturu. Takođe su otkriveni i rimski grobovi sa raznolikim prilozima od keramike, stakla i delimično novca i nakita (16-18).

63. Nakit od zlata otkriven 1938 godine, III—II vek pre n. e. Nije se sačuvao.
Fotografije prema publikaciji D. Rendića Miočevića

       Nažalost, ovi prvi veoma dragoceni nalazi nisu bili rezultat sistematskih iskopavanja, već su prilikom kopanja temelja za spomenuti hotel „Avala" jednostavno pokupljeni. Stanje koje je zatekao M. Abramić nije bilo ni malo ohrabrujuće radi donošenja nekih preciznijih podataka o uslovima nalaza, grobnim celinama ili o međusobnim hronološkim diferenciranjima unutar nekropole. Sakupivši sve moguće i raspoložive podatke od očevidaca, M. Abramić je sumirao svoje utiske koje je saopštio na VI međunarodnom kongresu u Berlinu 1940. godine. Ovo je ujedno jedini ozbiljan prikaz o prvim otkrićima budvanske nekropole. Pored citiranog teksta M. Abramića objavljen je jedan manji članak J. Petrovića koji unosi prilično nejasnosti u vezi sa otkrivenim predmetima iz Budve, mada je njegov rad objavljen posle publikovanja članka M. Abramića. I pored toga što ne raspolažemo nekim preciznijim podacima terenskog karaktera, sami objekti nam pružaju solidne mogućnosti za objašnjenje ove izuzetno značajne nekropole.

64. Nakit od zlata otkriven 1938 godine, III—II vek pre n. e. Nije se sačuvao.
Fotografije prema publikaciji D. Rendića Miočevića

       Pre svega, možemo razlikovati najstarije grčke grobove sa pokojnicima koji su bili sahranjivani u posebno sazidanoj grobnici od kamenih ploča. Na mestu gde je ležala pokojnikova glava nalazila se manja niša gde su se obično stavljali darovi pokojniku. U ovim grobovima je, po pravilu, bio sahranjivan jedan a vrlo retko dva pokojnika. Iznad ovih grobova su se nalazili manji nadgrobni spomenici - stele koji se pri vrhu sužavaju a čiji je završetak u obliku manjeg trouglastog zabata, a sa svake strane po'jedna akroterija. Ovakve stele su poznate i sa drugih nekropola na jadranskoj obali. Natpisi se, nažalost, nisu sačuvali, јеr se pretpostavlja da su bili bojom izvedeni, međutim, sudeći po analogijama sa ostalih nekropola često srećemo poznatu grafiju u obliku natpisa: ime i ime oca u genitivu (Dionisios Trasimahu). U ovim grobovima je otkrivena grčka helenistička keramika poznata iz raznih centara sa teritorije južne Italije i Sicilije. Najvažniji tipovi ove keramike su Gnathia vaze ili Kalenske vaze (2-4 i 33, 33a).

65. Grivna, zlato, III—I vek pre n. e.

       Ovom periodu takode pripadaju i nekoliko terakota koje su nađene kao grobni prilozi (7-10 i 51-52).

       Mlađe slojeve M. Abramić naziva srednji i gornji sloj u kojima su otkrivene rimske keramičke ili staklene urne. U unutrašnjosti urni nađene su spaljene kosti pokojnika i, po pravilu (81), kao prilozi više komada staklenih posuda. Čest je slučaj da se staklene urne stavljaju u kamenu urnu sa poklopcem. Ovako opremljena urna je bila smeštena u jedan kameni ozidani prostor kvadratne ili pravougaone osnove. Keramičke urne su često nalažene u grupi od po nekoliko, kao neka vrsta manjih izolovanih celina.

66. Minđuša, zlato, filigran, granulacija, III—II vek pre n. e.

       Iz ova dva sloja, kako ih M. Abramić naziva srednji i gornji, otkriveni su i predmeti rimske provenijencije i to najpre posuđe od keramike za koje takođe nalazimo paralele i analogije u susednoj Italiji (75-80). Sudeći po svakako importovanim tanjirima premazanim crvenim firnisom na kojima su se sačuvali žigovi radionica, možemo da zaključimo da je njihovo poreklo iz gornjeg dela Italije, i to iz Aretium-a što je u vezi sa poznatim terminom „vasa Aretina". Ostalo rimsko posuđe je lošijeg kvaliteta sa različitim ukrasima, kao, na primer, akantus, zatim grane lovora, razni geometrijski motivi, lišće loze i slično. Poznate su, takode, i tipične rimske amfore od kojih je nađeno svega nekoliko komada. Grublja rimska keramika nema nekih izrazitih karakteristika u odnosu na slične primerke rimske provincijske keramike. Ona se obično šire datuje u period od I do III veka n. e. To se odnosi, u prvom redu, na posuđe koje je bilo u svakodnevnoj upotrebi, a ponekad i kao urna za spaljenog pokojnika. Iz iste epohe je i veći broj staklenog rimskog posuđa koje predstavlja tipičnu masovnu zanatsku produkciju rimskoga staklarstva. Nekoliko primeraka se izdvaja kako u tehničkom tako i u zanatsko-umetničkom smislu, ali nažalost ne predstavljaju neke izuzetno značajne primerke. Pored već poznatih oblika unguentariuma, fiola, olla, postoji i veći broj manjih sudića različitog oblika. Ovi manji primerci od stakla su, po pravilu, bili stavljeni u staklene ili keramičke urne kao darovi pokojniku (86-92). Imamo podatke da su se u urnama nalazili i novci, kako nam to saopštava M. Abramić, međutim ti se primerci, nažalost, nisu sačuvali.

67-71. Minđuše, zlato, ćilibar, III vek pre n. e.

       Među nalazima iz rimskog perioda, u Budvi imamo još i nekoliko komada bronzanog posuđa koje u većini pripada već dovoljno poznatim rimskim provincijskim radovima. Potrebno je istaći jednu činjenicu, da postoji upadljiva sličnost nekoliko fragmenata veće situle čije poreklo treba tražiti u južnoj Italiji (11). Na to nas navodi posebno njena reljefna dekoracija. Pored ovog primera, značajno je da su drške sudova na čijim krajevima se nalaze glave Silena i lavova (holedre), isto tako u stilskim okvirima spomenutog južno-italskog posuda (53-60). Ako se podsetimo na poznatu tradiciju zanatskih radionica u južnoj Italiji, još od VI veka pre n. e. pa sve do kraja rimskog perioda, onda nam ova veza može biti samo logična posledica međusobnih uticaja.

72. Dve minđuše, zlato, ćilibar, III vek pre n. e.

       Pored već navedenih bronzanih predmeta, u nekropoli iz Budve nađeno je i nekoliko fibula koje se obično datuju u vreme od I do III veka, s obzirom na širu rasprostranjenost i dugu upotrebu. Posebno želimo da istaknemo jedan simpulum od bronze sa predstavom vučje glave nа kraju drške.

ILIRSKA MATERIJALNA KULTURA


       Ako se podsetimo da su prastanovnici bivše SFRJ zajedno sa Indoevropljanima došli sa istoka i da se taj proces dogodio u kasnom bronzanom dobu do 1000-te godine pre n. e., a da se u vremenu od 800-te godine javljaju i prva plemena na prelazu iz matrijarhata u patrijarhat. Ovaj proces vezan je sa postepenim raslojavanjem društva pojavom ratničke aristokratije, sa starešinama ili kneževima na čelu. Stepen društvenoga razvitka ne ide dalje od vojne demokratije sa manjim rascepkanim plemenskim grupacijama. Ovaj proces se odigrava naročito u periodu od VI do IV veka pre n. e. a Ilire, na osnovu istorijskih izvora i spomenika materijalne kulture, poznajemo kao dobre ratnike, ne samo na kopnu već i na moru. Posle teških borbi sa novom silom na Balkanu - Rimskom Imperijom, pobeđeni su i definitivno pokoreni 9-te godine n. e. Iako pod neprijateljem oni uspevaju da održe svoju individualnost u teškom robovlasničkom sistemu da bi igrali čak i važnu ulogu na planu političke aktivnosti Rimske Imperije, ne samo kao hrabri ratnici, već i kao poznati carevi u kasnom antičkom periodu. Podsetimo se samo na ličnosti Konstantina i Dioklecijana.

73. Ukras, zlato III vek pre n. e.

Njihove teritorije na Balkanu protezale su se od Alpa do Grčke i od Dunava do Istre. Prastanovnici Balkana su veoma rano prihvatili kulturu gvozdenog doba, koja je inače poznata kao halštatska po čuvenom nalazištu Halštat u Austriji. Bavili su se zemljoradnjom, stočarstvom, rudarstvom, zlatarstvom i oružarstvom. Iako ilirska materijalna kultura u svom celokupnom razvoju ima karakter izrazite konzervativnosti, ona je takođe prihvatila prvenstveno grčke uticaje preko grčkih kolonija na jadranskim obalama. U kasnom bronzanom dobu imamo čak i elemente mikenske kulture koji se mogu zapaziti u ornamentici i tehnici izrade. Nije bez značaja podatak da su se i na grčkim svetilištima nalazili darovi u obliku nakita koje su značajniji ilirski kneževi prilikom posete svetilišta na teritoriji Grčke poklanjali. U periodu kada se oseća jače prisustvo grčke kulture i umetnosti, Iliri i dalje ostaju verni svojim ranijim tradicijama i stvaranju svog specifičnog ilirsko-grčkog stila nа spomenicima materijalne kulture.

74. Ukras, zlato, III vek pre n. e

       Od V veka pre n. e. na jadranskoj obali javlja se atička, jonska i južno-italska roba. Pored toga, važna je pojava ćilibara koji se donosi čak sa Baltika, a put do Grčke je išao preko Jadrana. Za potrebe ilirskih starešina Grci su obrađivali ćilibar. Jedna od najznačajnijih dragocenosti za Grke bio je iris -cvet od koga se izrađivao veoma traženi miris.

75. Rimska keramika raznih oblika, glina, I—II vek n. e.

       U Budvi u najdubljim slojevima otkriveni su i spomenici najstarije ilirske materijalne kulture, koje ćemo u daljem tekstu nazivati kultura gvozdenog doba, odnosno halštatska kultura. Kao prvi dokaz našem izlaganju su šlemovi otkriveni u Budvi nazvani u stručnoj literaturi kao ilirsko-grčki (1). Pojava ovog tipa šlema na širem prostranstvu centralnog dela Balkana sasvim jasno opravdava ovakvo mišljenje. Posebno su od značaja primerci ovih šlemova iz Ražane (Zapadna Srbija), a zatim iz Trstenika i Makedonije. Šlem je svakako pripadao kao tip odbrambenog oružja, koji je nosio samo značajniji rodovski starešina i vezan je za period jačanja i uspona manjih zatvorenih rodovskih organizacija. Njegova šira rasprostranjenost može se upravo vezati za kraj kulture gvozdenog doba, kako u zapadnim delovima Bosne sa Hercegovinom, Dalmacija, Hrvatska, a isto tako Srbija i Makedonija.

76. Rimska keramika raznih oblika, glina, I—II vek n. e.

       U budvanskoj nekropoli takođe je otkrivena keramika druge fakture koja nije bila izrađena na lončarskom kolu, koja se po svojim karakteristikama može upoređivati i sa sličnim nalazima iz Makedonije (Radolište) što u širem smislu dosta podseća na reminiscencije posuđa iz bronzanog doba Grčke. Primerak keramičkog suda (askos) sivo pečen i grubo izrađen predstavlja dokaz o postepenom usvajanju grčkih oblika i formi koji se izrađuju i u domaćim grubim tehnikama. Sličnih pojava imamo takođe u vezi sa ugledanjem na grčku importovanu keramiku, naročito u periodu razvijenog helenizma u III - II veku pre n. e. odnosno pri kraju života helenističke grčke Budve, najverovatnije krajem II veka pre n. e. Izraziti primeri su nekoliko vaza sa Hvara i Visa, a slične primere, takođe, nalazimo i na vazama iz Budve. Domaći majstor grnčar dosta primitivno prenosi uglavnom geometrijske ukrase koji su na grčkim originalima bili izvedeni bojom. Svi ti podaci pokazuju da se odvijala jedna grčko-ilirska kulturna simbioza, koja nije imala samo etnički, politički, već i nesumnjiv kulturni kontinuitet. Naše isticanje autohtone ilirske komponente je u prvom redu zbog već naglašenog kontinuiteta u postepenom razvoju autentične domaće kulture, dok s druge strane grčki uticaj podstiče i na izvestan način ubrzava ovaj složeni proces.

77. Rimska keramika raznih oblika, glina, I—II vek n. e.

       Zlatna grivna u stvari je narukvica spiralno izvedena sa završetkom u obliku zmijske glave. Na toj narukvici, koja se nalazi u Arheološkom muzeju u Splitu, izveden je puncirani natpis 'LYSAGORAS' (65).

       Isto tako poznate su i narukvice od srebra sa spiralnim trakastim navojima, a sa završecima takođe u obliku zmijske glave. Ne treba posebno naglašavati da je ovaj tip grivni široko rasprostranjen na teritoriji centralnog dela Balkana, a posebno na značajnom centru kulture gvozdenog doba - Glasincu kod Sarajeva. Upoređujući te narukvice sa već poznatim i srodnim nalazima iz Makedonije i Srbije, možemo ih objasniti intenzivnom upotrebom i obradom srebra sa kraja halštatskog perioda.

78. Rimska keramika raznih oblika, glina, I—II vek n. e.

       Grčke veze sa domaćim ilirskim plemenima a posebno sa plemenom Daorsa u Bosni, bile su intenzivne кrаjem halštatskog perioda odnosno u vremenu кrаја V i početka IV veka pre n. e. Već smo spomenuli Naronu, kraj ušća Neretve, koja je svakako imala grčki karakter. Značajna je činjenica da se na osnovu grčkih uzora javljaju u Crnoj Gori utvrđeni centri Medun, a u Bosni Ošanići kod Stoca. Najnoviji rezultati istraživanja iz Kačnja i Ljubomira su helenistička grčka keramika kao i jedan ilirsko-grčki šlem zajedno sa grivnama od srebra sa zmijskim glavama, grubom domaćom keramikom, gvozdenim kopljima, fibulama i ćilibarom, što predstavlja jasne dokaze o grčko-ilirskoj kulturnoj simbiozi.

79. Rimska keramika raznih oblika, glina, I—II vek n. e.

HELENISTIČKI PERIOD U RAZVOJU BUDVE

       Pre nego što pređemo na izlaganje o samim nalazima, smatramo potrebnim da ukažemo na oštre socijalne protivurečnosti grčkoga sveta IV veka pre n. e. koje dovode do raspadanja polisa (grada države). Tada se javlja jedna nova forma sistema, odnosno stvaranje monarhije. Poznata su i čuvena osvajanja koja preduzimaju grčke vojskovođe u vreme Filipa II i njegovog sina Aleksandra Velikog (336-323). Osvajanje zemlje Ahemenida u Maloj Aziji, pohodi do reke Inda zatim Egipta, pa sve do Helesponta, dovela su do stvaranja ogromne države sa monarhom na čelu na takvom prostranstvu koje do tada nije bilo poznato. Ali, već posle smrti Aleksandra Velikog ta ogromna država se vrlo brzo raspada na nekoliko manjih državica kao što su Sirija, Pergam, Makedonija i Egipat. Procvat grčke kulture je tesno vezan sa stvaranjem i podizanjem novih gradova na Istoku, gde su dolazili grčki naseljenici koji su u isto vreme bili kulturni emisari sopstvene kulture i civilizacije. Grčka kultura prvi put dobija jedan sadržajniji karakter u širem smislu te reči kada njeno prostiranje prelazi granice užega kopna. Ona sada dobija naziv helenistička kultura, a od izuzetnog značaja je širenje ove kulture ne samo na prednjem Istoku koliko na nastavljanju onih ranijih tradicija i poznatih centara grčke kolonizacije na teritoriji južne Italije. Od kakvog je značaja ova činjenica nije potrebno isticati jer obilje oblika, formi i ukrasa na helenističkoj keramici otkrivenoj u Budvi to najrečitije potvrđuje. Skoro svi oblici ove vrste keramike su zastupljeni u nalazima iz Budve. Ukratko ćemo izneti razne tipove helenističke keramike.

80. Rimska keramika raznih oblika, glina, I—II vek n. e.

KERAMIKA

       Najznačajnija grupa ove keramike je оnа koja se naziva „Gnathia vaze" prema mestu gde su nađene, odnosno u pokrajini Apuliji u Italiji. Ovaj stil vaza počinje sredinom IV veka pre n. e. dok se njegovo prostiranje naročito javlja u drugoj polovini IV i u III veku pre n. e. Vaze su ukrašavane firnisom (crnim lakom) a kasnije ornamentalnim motivima. Često je u upotrebi i bela boja, zlatno-žuta i purpurno crvena. Sama kompozicija je lišena bilo kakvog kanona. Javljaju se i figuralne predstave ptica, naročito golub, zatim razne životinje a ređe ženska glava. Oblici Gnathia vaza su: oinohoe, hidrije, krateri, olpe, pelike, zatim askosi, pikside, kiliksi. Veoma često se javljaju i takvi ukrasi koji se sastoje od vertikalnih urezanih kanelura (2-6 i 21-24). Poznati su i primerci vaza na kojima imamo drške u obliku takozvanog „Heraklovog čvora" (3). Kao bitna karakteristika ove vrste vaza je njena izrazita dekorativnost koja cveta u čitavom razvoju ove vrste helenističke keramike i na širem području Sredozemlja. Posebno bismo istakli značajnu grupu helenističkih vaza otkrivenih u nekropoli Hadri kod Aleksandrije, koje se odlikuju izrazitim crno figuralnim stilom. Ukrasi su izrađeni veoma slobodno, a imamo pojavu i čisto geornetrijskih elemenata. Glavna kompozicija je obično na trbuhu vaze.

81. Sud, uma, glina, rimska keramika, I—II vek n. e.

       Druga grupa ove keramike je zastupljena u crno figuralnim laginosima za vino iz III—II veka pre n. e. (25-26) Oni su zastupljeni u mnogobrojim centrima istočnoga Sredozemlja, zatim u Maloj Aziji i na ostrvima Delosu, Melosu i Kireni. Ova vrsta posuda je bila upotrebljavana prilikom raznih svecanosti posvećenih u čast boga vina Dionisa i boginje ljubavi Afrodite. U traženju za novim načinom ukrašavanja razni majstori se okreću monumentalnom helenističkom slikarstvu koje je bilo izrazito polihromno. Primer ovakve keramike nalazimo u primercima vaza iz Kentoripe na Siciliji. Ovde se sada javljaju plastični ukrasi sa jakim konturama crne boje. Ove vaze se datuju u II—I vek pre n. e. Kao nova forma izražavanja takode se javlja reljefna keramika izrađivana takođe u istočnom Sredozemlju, a posebno na tlu južne Italije. Jedna od glavnih grupa ove vrste keramike sa reljefnim ukrasima se naziva „kalenska keramika" nazvana po mestu izrade koje se zove Kalenum u Kampaniji. Prva pojava ovih vaza je u IV i III veku рrе n. e. a masovna produkcija je u III i II veku pre n. e. Oblici ove vreste keramike su: kiliks, phialae, gutus, razne čaše i drugo. Najčešća je pojava ukrašavanjem vertikalnim kanelurama. Česti su motivi i reljefne predstave na medaljonima sa glavama božanstva, mitoloških ličnosti, zatim mitološke scene, posebno u vezi sa Dionisom i Afroditom (33 a). Na ovoj vrsti keramike u unutrašnjem delu posuda često pored biljnih motiva sačuvali su se latinski natpisi, po pravilu majstora grnčara koji ih je izradio. Neke od ovih vaza su veoma slične po karakteru već ranije spomenutim vazama tipa Gnathia vaze.

82. Urna, rimsko staklo, I vek n. e.

       Od ostalih centara za izradu reljefnih vaza u južnoj Italiji je i Tarent (Taranto). Poznat je podatak da je Tarent bio jedan od najznačajnijih centara za izradu bronze i to skoro od svog osnivanja. Zahvaljujući toj činjenici, odnosno nasleđenim tradicijama, keramičari podržavaju majstore u bronzi (toreute) prilikom izrade reljefnih vaza sa raznim mitološkim temama.

       Takođe treba spomenuti još jedan centar, a to je Kanosa (Kanuzio) koji naročito u II veku pre n. e. cveta, a pored značajnijih primeraka ove keramike radio je takođe i za široku potrošnju. Oblici ove keramike su bili: askos, amfore, figuralne vaze u obliku ženskih glava. Ovde se javljaju i tendencije da se skulpturalne aplikacije tretiraju u obradi kao statuete.

83. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

       Jedan od veoma raširenih tipova helenističke keramike je sud poznat pod nazivom „megarski pehar" (50-58). Glavni centri su bili Delos, Mala Azija, mnogobrojni grčki gradovi na Crnom Moru, a vreme izrade ovog tipa posuđa je od kraja III pa sve do I veka pre n. e. Ova keramika je u pravom smislu reči bila masovna produkcija, jer je posuđe izrađivano iz napravljenih kalupa. Čitav proces i udeo majstora grnčara je bio u komponovanju raznih dekorativnih motiva. Obično ovi kalupi su služili i za izradu u plemenitim metalima. Kao jedna od najbitnijih karakteristika ove vrste keramike je njen visok zanatski kvalitet sa neobično tankim zidovima. U pogledu samih motiva trpela je različite uticaje sa različitlm dekorativnim elementima. U ovoj tehnici pored već spomenutog megarskog pehara, izrađivani su i sudovi sledećih oblika: laginos i pelika.

84. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

       Na kraju helenističkog perioda, posebno u grčkim centrima na teritoriji Male Azije javlja se isto tako reljefna keramika samo sa zelenom glazurom u I veku pre n. e. do I veka n. e. Ovde se sada zapažaju elementi sa metalnih uzora. Kao što smo već naglasili, svi ovi razni tipovi helenističke keramike imaju izrazit dekorativan karakter, što se lako može na prvi pogled uočiti, a masovna produkcija je bila blisko povezana sa usavršavanjem i drugih zanata, prvenstveno u izradi bronze. Međusobni uticaji su pri kraju helenističkog perioda postali sasvim normalni a da se pri tom nije vodilo računa o jedinstvu stila i koncepcije. To je naročito prisutno na masovnoj produkciji takozvanih „megarskih pehara" gde se dekorativni elementi jednostavno komponuju.

85. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

       Pošto smo se u kratkim crtama upoznali sa raznim tipovima helenističke keramike, ukazali bismo na jednu činjenicu da se često pod pojmom helenizma uzima u obzir već klasičan momenat posle Aleksandrovih osvajanja kada se grčka kultura prostire na čitav antički svet. Međutim, ovaj proces širenja nije bio uvek tako spontan i nije se odjednom razvio. Na primeru helenističke keramike sa Jadrana, a posebno Budve, to možemo uočiti upoređujući je sa raznim keramičkim centrima na teritoriji južne Italije. Već i na primeru keramike iz Budve i one sa Visa postoji odredena stilska razlika, prvenstveno u načinu ukrašavanja kao i u fakturi. Na keramičkom posuđu sa tipičnim helenističkim formama imamo ukrase izvedene ovakve tragove urezivanja tek pošto je sud ispečen dok nа vratu suda imamo neku vrstu ukrasa u vidu metope. Na sličnom sudu nađenom na Visu, sada u Arheološkom muzeju u Splitu, imamo takođe urezane ukrase sa motivima kime, šahovskog polja i kvadratnog polja. Sličnih primera ima još i na drugim posudama. Upravo ovaj podatak nas navodi na mišljenje da se kod ovakvog posuda mora računati sa izvesnim lokalnim karakteristikama, odnosno da se već može zapaziti prisustvo domaćih majstora, koji zadržavaju sve osobine u tehnici izrade i bojenju, što odaje svoje helenističko poreklo i uzor. Upravo na osnovu novih elemenata ukrašavanja može se s pravom uočiti neuspela intervencija domaćeg grnčara.

       Period prostiranja helenističke keramike na Jadranu se može šire datovati u vreme od III—I veka pre n. e., što ujedno označava i kraj ovoga posuđa na jadranskoj obali, odnosno njegovu degeneraciju u odnosu na već ranije spomenute zanatsko-umetničke centre na teritoriji južne Italije.

86. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

TERAKOTE

       Nekoliko sačuvanih terakota i plastičnih vaza iz Budve pripadaju najdubljem sloju budvanske nekropole odnosno helenističkom grčkom. Mada su terakote i plastične vaze dosta skromno zastupljene u odnosu na ostali helenistički materijal, one nam prilično objašnjavaju svojim stilskim elementima određene karakteristike. To su, pre svega, statueta stojeće žene, statueta konja koji leži i plastične vaze Silena i lava u ležećem stavu. Svi navedeni primerci po svojim stilskim odlikama pripadaju importovanim proizvodima iz južnoitalskih radionica, kako je to još ranije istakao M. Abramić (7-9 i 10). Ovi objekti se na osnovu sličnih nalaza sa ostalih lokaliteta na jadranskoj obali mogu datovati u III—II vek pre n. e.

       Pored gore navedenih terakota i plastičnih vaza u zbirkama Narodnog muzeja u Beogradu postoji i jedna plastična vaza u obliku ženske glave sa dijademom na glavi. Ovaj primerak po svojim stilskim odlikama ne pripada gore iznetim primercima, već se pre može vezati za aleksandrijsku produkciju. (Vidi koricu, str. 2)

87. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

BRONZA

       Svakako da poreklo bronze, njenih prvih proizvoda, treba tražiti na istoku. Poznati britanski arheolog Leonard Vuli (L. Woolley) otkrio je objekte od bakra u grobu kraljice Subad u Uru, kao i reljef dva lava sa modelima brodova koji su plovili Eufratom oko 3000. godine pre n. e. Oko 2400. godine pre n. e. guverner Lagaša saopštava nam u jednom natpisu o bakarnim planinama koje su mogle da budu u centralnoj ili južnoj Arabiji. Ne treba zaboraviti i značajne izvore bronze u Persiji, na Kavkazu i na Kaspijskom jezeru, gde su se nalazila prava bogatstva raznih minerala i ruda.

88. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

       Na području Mediterana bronza se javlja negde oko 1500. godine pre n. e. u vreme kada se isto tako upotrebljava i bakar. Bogati rudnici Španije su već dosta rano bili poznati ne samo Feničanima, već isto tako Grcima i Rimljanima. Tartesos je već po izvorima bio bogat srebrom, gvožđem i kalajem. Diodor Sikulski (Diodorus Siculus), koji opisuje rimske rudnike i tehniku rudarstva u Španiji, govori o bogatstvu kositra i u Luisitaniji i Portugaliji. Kipar i Krit su odigrali važnu ulogu u prenošenju istočnih i egipatskih uticaja. Mikenci nisu bili aktivni u proizvodnji bronze, odnosno statueta, mada su izrađivali čuvene mikenske mačeve. Kasnije, kada se pojavilo gvozdeno oružje nije u potpunosti zamenilo bronzu (oko 1150. do 950. godine pre n. e.). Nećemo se posebno zadržavati na izuzetno značajnom doprinosu grčkih majstora u bronzi, jer to predstavlja pojam za sebe. Za nas će biti više od interesa da se upoznamo sa primercima bronzanog posuđa, koje je pretežno rimske provenijencije, mada imamo i fragmente posuđa tipičnog za helenističku južnoitalsku produkciju. Ako se podsetimo na već poznatu jaku tradiciju zanatskih radionica za izradu bronze, još od VI veka pre n. e. pa sve do kraja rimskog perioda, onda nam kontinuitet i pojava bronzanog posuđa u Budvi, od helenističkih primeraka pa sve do izrazito lokalnih proizvoda, može biti potpuno razumljiva. Od značaja je tip suđa situla sa dvojnom drškom i sa aplikacijama lavlje glave i predstave Silena (53-55). Već spomenuta situla ima karakterističnu palmetu na spoljašnjoj strani ukrašenu srebrom. Spada u grčki helenistički rad iz III veka pre n. e. Drška suda sa spomenutim aplikacijama lava i Silena je takođe u istom stilskom maniru kao i primerak suda iz Karina u Dalmaciji (sada u Arheološkom muzeju u Splitu) ili primerak identičnog suda nađen u selu Berancima kod Bitolja u Makedoniji, koja se datuje u IV vek pre n. e. Ovoj grupi posuđa treba dodati već ranije spomenuti simpulum, takođe iz Budve, ali on je iz perioda ranog rimskog helenizma, koji se oslanja na starije tradicije grčkoga helenizma na teritoriji južne Italije i datuje se u I vek naše ere (60). Toj grupi posuda možemo s pravom dodati i poznatu situlu iz Graješnice kod Bitolja koja ima čak i puncirani natpis na dršci suda: TEYTIOYEIMI i predstavlja jedan izuzetno značajan zanatsko-umetnički rad sa jasnim uzorima iz južnoitalskih helenističkih radionica IV i III veka pre n. e.

89. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

       Znači, iz svega do sada izloženog u bronzanim objektima nađenim u Budvi, ističe se nekoliko već navedenih primeraka od bronze, koji se na osnovu dekorativnih elemenata u potpunosti mogu uporediti sa delima importa tipičnim za izradu bronze IV i III veka pre n.e. To nam je ujedno i najbolji dokaz na već spomenutoj plastičnoj dekoraciji sa fragmenta veće situle iz Budve (palmeta). (53)

ZLATAN NAKIT IZ BUDVE

       Nažalost veći deo otkrivenog zlatnog nakita iz nekropole u Budvi nije se sačuvao posle prvih istraživanja, i o njemu imamo sačuvanu dosta skromnu foto dokumentaciju, a nekoliko primeraka odnosno deo nakita nalazi se u privatnom vlasništvu. No i pored te činjenice značajno je upoznavanje sa ovim radovima helenističkog zlatarstva, prvenstveno iz osnovnog razloga da nam može poslužiti kao dopuna za praćenje ostalih pojava i spomenika nađenih u Budvi. Zahvaljujući radu D. Rendića-Miočevića koji je detaljno obradio budvanski nakit, u mogućnosti smo da kroz sažetu formu iznesemo njegove zaključke. Navešćemo samo najkarakterističnije primerke, zajedno sa onima koji se nalaze u privatnom vlasništvu. Za sve predmete nije se moglo tačno ustanoviti da li su zaista nađeni u budvanskoj nekropoli, posebno za privesak i par naušnica sa negroidnom glavom, iz kolekcije Narodnog muzeja u Beogradu. U pogledu podele, odnosno vrste nakita, kao prva grupa bile bi ogrlice. Ove ogrlice su izrađene u vidu manjih lančića sa presavijenim „osmicama" i sa ukrasima na završetku zoomorfnog oblika. Ukupno je identifikovano sedam ovakvih ogrlica, od kojih je naročito zanimljiv završetak ogrlice u obliku glave goveda sa rogovima na jednoj, a na drugoj glava konja, koje su izrađene od masivnog zlata (70). Isto tako od ne manjeg interesa je i ogrlica od višestruko ispletenog lanca sa teriomorfnim ukrasom. Krajevi ogrlice su završeni lavljim protomama (61). Posebno ističemo izvanrednu obradu u tehnici iskucavanja. Bliske paralele ovom tipu nalazimo u Italiji, i to primerak iz Pompeja, kao i primerak iz Istočne Makedonije. Veoma je karakteristična i sama kopča na završecima lavljih glava koja je izrađena u obliku „Heraklovog čvora". Vremenski se ovaj tip ogrlice može staviti u III vek pre n. e. Od ostalih primeraka nakita navodimo i zlatnu narukvicu izrađenu od spiralne trake u obliku zmije. Veoma su karakteristični i dosta realistički izrađeni delovi zmije, posebno glava i rep. Isto tako, od ne manjeg značaja je na unutrašnjoj i spoljnjoj glatkoj površini narukvice puncirani natpis LYSAGORAS (65). Ovaj primerak se nalazi u Arheološkom muzeju u Splitu i slični primerci se dosta kasno datiraju, u kasni helenizam i rano rimsko doba (I vek pre n. e. do I vek n. e.). Na osnovu načina obrade može se zaključiti da pripada starijim primercima ove vrste nakita, odnosno III veku pre n. e.

90. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

       Naušnice u obliku obrnute piramide su takođe nađene u Budvi. Ukrasi su izvedeni u tehnici granulacije, sa posebno naglašenim završetkom u obliku veće granule, a na srednjem delu venac od listića uokviren filigranom. Na vrhu piramide ukras u obliku jagode. Ova vrsta nakita je brojno zastupljena i pre helenističkog perioda (podsetimo se na primerak iz Trebeništa koji dosta dugo živi) pa čak i u IV veku pre n.e. Ovaj tip naušnica je bio zastupljen u budvanskoj nekropoli sa četiri primerka. Sledeći oblik je takođe naušnica u obliku rozete sa privescima. Veoma je karakterističan oblik same rozete koji je u potpunosti ispunjen bršljanovim lišćem od tankog zlatnog lima. Ovaj oblik rozete je u obliku kalote. Kao privesci na donjem delu četiri kraća lančića na čijim krajevima su zrna žitarice (64). Ovaj tip naušnica datira se, takođe, u III vek pre n. e. Postoji takođe i još jedan primerak naušnice u obliku rozete sa antropomorfnim priveskom. Rozeta dominira, a na povijenom donjem delu u obliku kuke pričvršćena je predstava u obliku Viktorije. Ovaj primerak je kao tip dosta čest u helenističkom zlatarstvu i ne može se precizno odrediti s obzirom da se proteže sve do rimskoga doba. Međutim, naš primerak se datira u kraj IV do kraja III veka pre n. e. (naušnica je u privatnom vlasništvu). Od ne manjeg značaja su i tri naušnice u obliku lavlje protome. Karakteristična predstava lavlje glave koja izlazi iz prethodno namotanog žičanog dela same naušnice.

91. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

       Ovaj tip naušnica veoma je čest u Makedoniji, posebno na području Ohrida i naročito nekoliko primeraka koji se danas nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu. I ovaj oblik naušnica dosta dugo živi sve do rimskog perioda. Medutim i ona se može datirati takođe, kao i ostali do sada prikazani primerci nakita, u III vek pre n. e. Sledeći tip naušnica je takođe kolutastog oblika koja se naziva antropomorfno-negroidni tip, odnosno u obliku protome crnca. Ono što je naročito karakteristično kod ovog tipa, da je sama glava po pravilu izrađena od staklene paste odnosno lice, dok je kosa i zadnji deo glave u obliku poluloptastog dela od zlatnog lima. Deo lica, pored toga što smo spomenuli da se izrađuje od staklene paste, često se javlja i ćilibar kao i druge vrste providnih masa. Način izrade same glave je, po pravilu, uvek realistički. I ovaj tip je naročito dobro zastupljen u Makedoniji i Bugarskoj. Za vreme ispitivanja trebeniškog kalea kraj Ohrida takode su nađeni slični primerci, a isto tako i nekoliko komada u zbirci Narodnog muzeja u Beogradu. Ove se naušnice takođe datiraju u III vek pre n. e. (67-71)

92. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

       Kao jedan od veoma zanimljivih primeraka u budvanskom nakitu je medaljon u obliku broša, kružnog oblika i sa reljefno obrađenom ženskom glavom, verovatno bahantkinje ili Arijadne (62). Zanimljivo je istaći da je način obrade tretiran čisto skulpturalno i da se slični primerci isto tako nalaze i u nalazima na teritoriji Liburnije. Napominjemo, poznati medaljon u Arheološkom muzeju u Zadru. Ovaj medaljon je ocenjen kao jedan od najlepših primeraka u budvanskom nakitu, jer je sačuvan i podatak M. Abramića koji je imao priliku da ga vidi u originalu. Ovaj medaljon je svakako dospeo u Budvu iz neke značajnije grčke radionice i ocenjuje se kao jedan od najlepših primeraka antičkog nakita u nas. Vreme nalaza je III vek pre n. e.

       Postoji još jedan primerak figuralnog medaljona u privatnoj kolekciji (M. Homen iz Kotora) koji se razlikuje od našeg prethodno opisanog, naročito u predstavi glave.

93. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

       Postoje isto tako i tri prstena od zlata od kojih prvi prsten je masivno izrađen sa obojenim kamenom. Drugi primerak je prsten sa kružnom glavom i ugraviranom ženskom glavom ulevo. Ovaj primerak je vlasništvo D. Rađenovića iz Budve. Najinteresantniji primerak svakako je treći prsten sa glavom u vidu skarabeja od karneola. Glavni deo samog prstena je veoma brižljivo obrađen skarabej i to gornji deo konveksno sa profilacijom skarabeja, a donja površina je potpuno ravna, na kojoj je predstavljen lik Herakla kako se odmara na kamenu. Ovaj tip je veoma rasprostranjen i poznat u vezi sa uticajima Lisipove škole, te se može čak konstatovati u rano rimskom periodu, kao što je to slučaj sa poznatim Heraklom iz Tamniča kod Zaječara koji predstavlja sedeću mušku figuru u obliku veće bronzane statuete. D. Rendić-Miočević iznosi kao najbolju analogiju čuveni prsten iz napuljskog muzeja sa predstavom Ajanta, kao i nešto mlađi primerak sa predstavom kentaura. I, na kraju, isto tako ne manje važan primerak prstena iz Tarenta predstava Herakla u borbi sa košutom.

94. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

       Kopče ili agrafe bile su izrađene u obliku tzv. „Heraklovog čvora". Sam oblik je u vidu grčkog slova omega, u obliku osmice na čijim krajevima predstave lavljih glava, upravo istog karaktera kao i one lavlje glave koje smo već spomenuli prilikom opisa naušnice (61, 63). Ono što naročito pada u oči, to je ukras u vidu veće rozete od 18 latica, koje su uokvirene filigranom. Sličnih agrafa bilo je još nekoliko, odnosno ukupno sa prethodno opisanim - pet primeraka. Slične agrafe su nađene u Italiji, južnoj Rusiji kao i u poznatoj kolekciji H. Stathatos u Atini. Sve se datiraju u IV - III vek pre n. e. Ostali primerci nakita nisu od većeg značaja te ih samo navodimo. To su u stvari razni privesci, jedna ukosnica i nekoliko neidentifikovanih objekata.

95. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

       Posle rata Narodni muzej u Beogradu je nabavio nekoliko primeraka antičkog zlatnog nakita koji je atribuiran kao budvanski. Najinteresantniji primerak je privesak u obliku rozete sa predstavom amfore. Raskošna obrada u tehnici filigrana i granulacije posebno izvanredno i minuciozno obrađena amfora, svedoči o visokoj zanatskoj umetnosti helenističkog perioda (66). Pored toga i zlatne minduše sa predstavom negroidnih glava, veoma bliske onima koje smo u prethodnom tekstu opisali.

       Na kraju, postoji i ogrlica sa ćilibarom i zlatnim lavljim glavama. Postoji sumnja D. Rendića-Miočevića da ovi primerci mogu pripadati budvanskoj nekropoli. Bez obzira na delimično različite stilske karakteristike, naušnice sa negroidnom glavom su veoma bliske istim naušnicama u Budvi. Kada se već vrši ovakva analiza objekata koji nisu sačuvani, onda se teško može opravdati namera da se bar objekti koji postoje uporede sa onima za koje znamo samo sa sačuvanih fotografija.

96. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

       Bez obzira što smo u prethodnom izlaganju govorili o objektima od kojih se veći deo nije sačuvao do danas, u potpunosti podržavamo mišljenje D. Rendića da je korisno upoznati određene stilske i zanatsko-umetničke karakteristike ovoga nakita čime nara se omogućuje daleko bolji prilaz i interpretacija ostalih objekata koji su otkriveni u budvanskoj nekropoli.

        U „Politici", 18. jula 1980. godine objavljen je tekst „Antički materijal na deponijama".

        U tekstu je rečeno, da više meseci traje izgradnja hotela „Avala". Iako se znalo, nečija savest je bila zatajila, da se ekipa arheologa nije našla od prvog dana iskopavanja temelja za hotel „Avala", jer je svim arheolozima poznato da je ispod temelja prve „Avale" 1939. godine pronađeno izvanredno arheološko blago.

        Slični nalazi su iskopani i prilikom sistematskih istraživanja od 1951. do 1955. godine.

        Rovokopači „Komgrap" nisu bili upozoreni od nadležnog Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore, da, gde kopaju, da se nalazi jedna od najbogatijih antičkih nekropola.

        Autor teksta, novinar, Stanko Papović, inače tadašnji rukovodilac budvanskog Muzeja, bio je optužen od gradske vrhuške, da želi da zaustavi gradnju hotela „Avala".

        Nije prošlo ni sadam dana, ipak, zaustavljene su moćne građevinske mašine. Oformljene arheološke ekipe.

        Od tada, pa u sledeće dve godine na tom lokalitetu pronađeno je oko četiri hiljade arheoloških predmeta.

97. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

        Među prvim predmetima arheolozi su otkrili samo u jednom grobu koji su označili brojem 2, devetnaest zlatnih predmeta, koliko je sa iskopima zemlje bačeno ispod tunela kod Žute grede, nedaleko od Budve samo možemo da nagađamo.

        Pronađeni su zlatni mušku masivni prsteni (5), ženske minđuše, više ženskih ogrlica u formi lanca, načinjenih od naizmeničnih karičica u obliku duple osmice od zlata i granata. Krajevi lanca završavaju se ljudskim glavama od granata sa kapicama od zlatnog lima, više zlatnih privesaka, ukupno četrdesetak svih predmeta.

        Ovaj zlatni nakit koji može da se datira u IV vek pre n. e., pokazuje izvanrednu nadarenost i rafiniran ukus majstora zlatara, što se ogleda ne samo u visokoj tehnici izrade nakita, posebno kod broša sa predstavom orla koji u kandžama drži Ganimeda, ali i drugi zlatni predmeti ne zaostaju u izradi.

        Helenistički zlatar je crpeo inspiraciju ne samo iz prirode, već i iz bogate mitologije, te je određene scene prilagodio u izradi minđuša, privesaka, kopči, lanaca, masivnih prstena sa ukrasnim kamenom, sa urezanim ženskim glavama ili bez ornamentike.

98. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

RIMSKI PERIOD BUDVE

        Na osnovu dosadašnjih saznanja možemo sa dosta sigurnosti pretpostaviti, da je period od II veka pre n. e. pa sve do dolaska Rimljana u naše krajeve, odnosno u 9-toj godini n. e. bio ispunjen postepenom grecizacijom domaćeg življa, koji se etnički svrstava kao ilirski. S druge strane poznati su kasniji otpori domaćeg stanovništva protiv rimskih osvajača, što se i sačuvalo u istorijskim izvorima, a kraj ovog otpora se vezuje za poslednjeg ilirskog vođu Gentija, koji je definitivno pobeđen 168. godine pre n.e. od kog datuma se i računa potpadanje jadranske obale pod apsolutnu rimsku dominaciju. Prisustvo Rimljana u Budvi i neposrednoj blizini bilo je poznato i pre otkrivanja nekropole na osnovu istorijskih izvora manjih pojedinačnih nalaza rimske keramike, urni i nekoliko fragmenata dekorativne plastike upotrebljene kao spolije u srednjevekovnoj Budvi.

        Nekoliko otkrivenih latinskih natpisa, prilikom otkrića nekropole 1938. godine, kao i za vreme iskopavanja od 1952. do 1957. godine, u potpunosti su dokazali prisustvo rimske materijalne kulture, isto tako i prilikom zaštitnih istraživanja posle zemljotresa u Budvi 1980-1982. godine.

99. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

KERAMIKA

        Od izuzetne važnosti su primerci rimskoga keramičkog posuđa poznati kao „vaza Aretina" nazvane po značajnom centru Areco u Italiji. Njihova pojava na našoj teritoriji nije do sada sistematski proučavana. Slične primerke imamo najviše zastupljene u rimskoj provinciji Norikumu, a najznačajniji komadi su nađeni prilikom iskopavanja rimske Emonae i Neviodunum-a. Ovo posuđe crvene boje koje po svojim tehničkim odlikama spada u poznatu vrstu rimske keramike koja se naziva „terra sigillatta" dospelo je u naše krajeve iz susedne Italije, odnosno iz Padske nizije gde je najviše cvetalo. Poznata je činjenica da su se padanski lončari preselili iz Аrеса. Najznačajniji centri ove vrste rane rimske keramike bili su Spina i Hadria (Adria) i to od кrаја I veka pre n. e. Ne treba zaboraviti da je Hadria rodno mesto cara Hadriana po kome je i dobila ime. Postoji jedna čisto tehnička odlika ove keramike, a to je da nije dovoljno pečena tako da je boja na površini sudova nejednaka i ide od tamno crvene do svetlo crvene. Ovo se odnosi na padsku „terra sigillatt-u". Za razliku od ove prethodne, aretinska keramika je dobro pečena i kao posebna odlika su pravougaoni pečati u centru suda. Pod maloazijskim uticajima javljaju se i pečati u obliku stopala i to od 16-te godine n. e., odnosno od Tiberija kada se nalaze u stalnoj upotrebi. Primerke aretinske keramike nalazimo i u budvanskoj nekropoli, i to kako sa običnim pečatima majstora pravougaonog oblika isto tako i pečate u obliku noge (planta pedis). Veoma je zanimljivo pratiti puteve prostiranja ove vrste rimskog posuđa koje je najčešće imalo pečat čuvenog majstora sa potpisom: L GELIUS QUADRATUS. Kao što smo već i spomenuli, ova vrsta keramike dospeva s jedne strane preko alpskih krajeva u severozapadne delove ranije SFRJ, prvenstveno na teritoriju današnje Slovenije, a s druge strane svakako morskim putem u južne krajeve odnosno u Budvu. Primerci ove keramike koji su nađeni u rimskim provincijama Panoniji i Meziji Superior (severni delovi Srbije) su galskog porekla. Ova vrsta posuđa se datuje u I vek n. e. Ostali primerci keramike su pre svega manje plitke posude od fino prečišćene zemlje tankih zidova i sa reljefnim ukrasima na trbuhu od plastičnih grančica. Ovakvi primerci su otkriveni u Budvi kao i slično posuđe samo sa vertikalno urezanim manjim urezima. Za ovu vrstu rimskog posuđa nalazimo paralele u Emoni (današnja Ljubljana) kao i u jednom nalazu kod Crikvenice (Sv. Jakov- Šiljevica). I ova vrsta keramike se može datovati takođe u I vek n. e.

100. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

NADGROBNI SPOMENICI

        Već smo u ranijem izlaganju spomenuli da su prilikom otkrića nekropole u Budvi otkriveni u mlađim slojevima i kameni natpisi rimske provenijencije. Mada ovaj materijal nije bio sistematski otkopan, on ima značaja u prvome redu zbog sačuvanih latinskih natpisa, odnosno na osnovu njih mogao se pratiti i ustanoviti procev romanizacije naših krajeva u vreme rimske okupacije. Rimske provincije Illyricum ili Dalmatia nastaju posle 168. godine pre n. e. posle poraza poslednjeg ilirskog kralja Gentia. Grčke kolonije i gradovi na Jadranskoj obali prividno su očuvali svoju samostalnost, upravo sve do gore spomenutog poraza ilirskog kralja Gentia. Od tog trenutka građani ovih manjih grčkih naseobina postaju rimski građani. U kasnijem procesu romanizacije svaki građanin je morao da pripada gensu odnosno porodičnoj celini (gens Antonia, Claudia, Iulia i dr.). U isto vreme javljaju se kolonije ili municipium, koje su bile upisane u jedan od više rimskih tribusa (birački srez) kao što su već i ranije poznati primeri; tribus Sergia, Tromentina, Velina i druge. Novi momenat je pojava latinskog jezika na nadgrobnim spomenicima sa latinskim natpisima.

101. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

Zanimljiva su opažanja o ovom problemu koje nam je izneo M. Abramić. Prilikom prvih otkrića nađena su četiri latinska natpisa čija grafija je od posebnog značaja. Tako, na jednoj nadgrobnoj ploči urezan je natpis koji kaže da je Iulia Temus još za vreme života postavila spomenik mužu i kćeri. S jedne strane ona zadržava čisto ilirsko ime Temus, ali je već postala Rimljanka budući da je njen otac primljen u gens lulia te se ona zove Iulia Temus. Na drugom natpisu zapažamo ime grčkoga porekla Myrtale koja je u stvari bila oslobođenica izvesne Egnatiae Maximae, a pravo ime je Egnatia Myrtale. Od ostalih spomenika na kojima se mogu zapaziti slični natpisi navodimo manji nadgrobni spomenik (stela) sa poprsjem devojke ili mlađe žene u trougaonom zabatu, Ovaj spomenik je postavio svojoj ženi Ternia Baia, a možda i svojoj kćeri rimski građanin koji se zvao Claudius Gelasius. Odmah se može konstatovati da je po svom cognomenu Grk ali da je kasnije postao rimski gradanin i pripadao je gens-u Claudia, a da je prvobitno ime žene Ternia upravo ilirsko. Četvrti natpis sadrži isključivo rimska imena Iustin (a) i drugo ime Tertia. Autor spomenutoga članka M. Abramić konstatuje izvesne greške čisto ortografske prirode kao što su: baenae, mearentibus umesto bene merentibus. Kao i umesto et upotreba ed, ili na kraju umesto merentibus klesar ispisuje meretibus. Pored već navedenih nadgrobnih spomenika sa natpisima javljaju se i manji žrtvenici kvadratne osnove sa nekoliko stepenika. Na poslednjem, gornjem stepeniku koji je bio šupalj u sredini obično se stavlja urna sa spaljenim pokojnikom a iznad groba nadgrobni spomenik. Ovakvi žrtvenici ili nadgrobni spomenici imali su po pravilu tri stepenika podjednako obrađenih sa svih strana (16). Naročito je prvi ili donji stepenik bio veoma lepo obrađen. (dimenzije ovih žrtvenika su bile 89x124, a visina oko 62 cm). Pretpostavlja se da su ovakvi žrtvenici bili oblagani sa svih strana finim malterom, a isto tako па glavnoj strani okrenutoj prema glavnom drumu da se mogao očekivati i nadgrobni natpis izrađen crvenom bojom. Ovakvi žrtvenici manjih dimenzija s pravom se povezuju po svom obliku sa velikim žrtvenicima otkrivenim u Pompejima, iz I veka n.e. Ovakvo hronološko odredivanje potvrđuju i nađeni novci iz Julijevskog-Klaudijevskog perioda (Augustus Tiberius), jer su upravo ovi novci nađeni pored nadgrobnog žrtvenika. Rezultati i razmatranja istih do kojih je došao M. Abramić, koje smo u prethodnom tekstu izložili, veoma su značajni za tumačenje prelomnog perioda koji je nastao rimskom okupacijom u rimskoj provinciji Dalmaciji. Prilikom istraživ'anja koja su preduzeta posle rata 1954. godine otkrivena su dva rimska nadgrobna natpisa i to, jedan od krečnjaka sa potpuno sačuvanim natpisom i delimično oštećenim levim profilom spomenika. Pripada tipičnom stilu rimskih nadgrobnih natpisa sa početnom grafijom (T. PINNIO T. LIB.). Pored ovog spomenika nađena su i tri fragmenta tanje mramorne ploče sa natpisom i šest fragmenata iste ploče bez natpisa. Početak grafije je sledeći. S PARTHAENOPE OSER AE. P DRT. F. Pored ova dva navedena spomenika u šutu je nađen jedan fragment od mramora u obliku kupe. U toku posleratnih istraživanja u kampanji koju su vršili M. Suić i D. Rendić-Miočević otkriveni su takođe nekoliko rimskih nadgrobnih spomenika sa latinskim natpisima. Među njima se posebno ističe jedan nadgrobni spomenik kvadratnog oblika sa cipusom na vrhu karakterističan za takozvane liburnske nadgrobne spomenike na području srednje Dalmacije (16).

102. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

        Ovaj oblik odnosno tip takozvanog liburnskog nadgrobnog spomenika koji je nazvan „kupasti cipus" nalazi se takođe i na nekoliko lokaliteta na teritoriji Boke Kotorske i okoline Budve. Već u svojim prvim razmatranjima M. Suić je u svojoj detaljnoj analizi liburnskih cipusa objasnio njihovu namenu, specifičan karakter i u isto vreme jedan, kako bismo rekli, teritorijalno ograničeni tip nadgrobnog spomenika. Ovaj tip spomenika je ustanovljen upravo u severnom delu Dalmacije, odnosno u neposrednoj okolini Zadra, a i sam naziv „liburnski" pokazuje da je bio rasprostranjen na teritoriji ilirskog plemena Liburna. Oblik ovih spomenika je elipsoidna baza a karakterističan je gornji deo koji se završava sa predstavom šišarke. Dok se kupasti deo, po pravilu, nalazi na kvadratnoj bazi četvrtastoga oblika. Na prednjoj strani obično se nalazi natpis dok gornji deo ponekada reljefno ukrašen i na srednjem delu kupe. Opšte je prihvaćeno mišljenje da je ovaj tip „liburnskih cipusa" u stvari predstava ilirske kuće koja se naziva „bunja" i što u krajnjoj liniji ide u prilog onim tumačenjima koja su vezana za verovanje u zagrobni život. Postoji i drugo mišljenje po kome se ova pretpostavka ne može prihvatiti jer se ne nalazi tip kuće za stanovanje o kojoj se govori, odnosno pravougaone osnove i kupastog krova. Ovakav slučaj nije poznat kod nas već u okolini Barija u selu Alberobello gde se na pravougaonim zidovima nadovezuju kupasti krovovi.

        Na kraju, korisno je navesti sledeće podatke o ovim spomenicima koji su se našli na crnogorskom primorju odnosno u Boki Kotorskoj i okolini Budve. Očuvalo se ukupno 15 komada, 7 je slučajno nađeno u Risnu, 5 komada u Budvi, 3 komada na lokalitetu Opatovo severno od Tivta i 1 komad sa Prevlake koji je nestao. Kupasti cipusi nađeni u Budvi potiču sa nekropole.

103. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

RIMSKO STAKLO

        Zajedno sa ostalim predmetima 1938. godine dospeo je u Narodni muzej izvestan broj primeraka rimskog stakla, koje je takođe sakupljeno prilikom otkrića ove nekropole. Ovaj deo rimske nekropole sa spaljenim pokojnicima nalazio se hronološki iznad starije helenističke nekropole.

        Zbirka ranorimskog stakla iz Budve sastoji se od nekoliko tipova kao i od većeg broja raznovrsnih bočica, balzamarija i amforiski (85-98). Ovaj stakleni sitni materijal nađen je sa ostalim prilozima kako u staklenim tako i u loptastim urnama od pečene zemlje. Na osnovu podataka koji su nam poznati, staklene urne obično su stavljane u posebno obradene kamene urne sa poklopcem koji je po pravilu bio vezan klanfama (13, 14). Kako ne raspolažemo preciznijim podacima o uslovima nalaza spomenutih urni, odnosno o njihovom međusobnom diferenciranju, moramo se zadovoljiti onim podacima koje nam sami predmeti, kao spomenici materijalne kulture, objašnjavaju. Po pravilu u unutrašnjosti staklene urne stavljeni su ostaci spaljenog pokojnika, a preko toga, takođe u unutrašnjosti suda, manji stakleni sudići. Iako veoma oskudni, podaci J. Petrovića, koji je materijal sakupio i preneo u Narodni muzej u Beogradu, od značaja je da su nađeni novčići u staklenim urnama. Najveći deo staklenog posuđa potiče iz radionica istočnog Mediterana (Sirija?, Kipar?). M. Veličković se zalaže za ovakvu interpretaciju stakla iz Budve, oslanjajući se u prvom redu na osnovu nalaza većeg broj minijaturnih amforiski od obojenog stakla (ljubičasta, žućkasta, bela itd.) koje su izradivane duvanjem i dvočlane su, a izrađivane su iz ornamentovanih kalupa. Te se posude pojavljuju u dva tipa, kao i u nekoliko varijanata. Veći deo staklenih posuda su produkt sirijskih staklarskih radionica odakle u rimsku Budvu dospevaju trgovinom i to morskim putem. Takođe, iste provenijencije bile bi bočice sa reljefnim ornamentima (85-88), kao i veoma elegantna i visoka boca sa naglašenom nogom. Oba primerka rađena su identičnom tehnikom - duvanjem u kalup. Ovi predmeti mogu se datovati u I vek naše ere. Nekoliko bočica koje su bile izrađene slobodnim duvanjem mogu se povezati i za kiparsku produkciju. Zatim kruškolika bočica (104, 105). Na ostrvu Samotraki kao i na Kipru nađeni su primerci identični sa bočicama iz Budve i pripadaju takođe I veku n. e. Bočica koja se naziva po tipu lagoena poreklom je iz istočnog Mediterana (Kipar). Iz tih oblasti su takođe poreklom i bočice četvorostranog i cilindričnog oblika koje su izrađivane duvanjem u otvoreni jedno strani kalup (104). Identičnim postupkom izrađena je i urna u obliku paralelopipeda. U pogledu hronologije, takođe, I vek n. e. (14)

104. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

        Na kraju ovog izlaganja o rimskom staklu treba istaći da celokupan ranorimski materijal iz Budve ukazuje o živim ekonomskim i trgovačkim vezama duž raznolikih morskih puteva čitavog Mediterana pa i dalje ka Istoku. Ova tradicija je poznata još u ranijim vekovima. Međutim otkrića rimskog stakla u Budvi su veoma jasna potvrda da je antička Budva bila jedna od značajnih tačaka nа tim prekomorskim putevima.

        S druge strane luksuzno staklo u Budvu je moglo dospevati i iz mnogobrojnih centara u južnoj Italiji što se takode odnosi i na ranorimsku glaziranu keramiku. U svakom slučaju bogatstvo raznovrsnih amforiski bočica napunjenih raznim kozmetičkim tečnostima, lekovitim sirupima i ostalim miomirisima dokazuju stepen civilizovanosti tadašnjih građana antičke rimske Budve. Uzevši u obzir i neposrednu blizinu Južne Italije nije bilo velikih poteškoća dopremati ove luksuzne staklene predmete u Budvu.

105. Razne forme rimskog stakla, I—II vek n. e.

NOVA ISTRAŽIVANJA

        Godine 1980. otkriveni su delovi građevina i pokretnog spomeničkog fonda iz rimskog perioda. Najznačajniji rezultat je otkriće antičkog naselja Budve koje se nalazilo unutar sadašnjih bedema grada što je potvrda jedne od pretpostavki o ubikaciji stare Budve. Radove je izvodio Arheološki institut iz Beograda.

        Тек arheološkim radovima 1980. do 1982. godine definitivno je završeno arheološko istraživanje, ali sve do ove publikacije nije još u potpunosti dato naučno tumačenje antičke Budve, iako su se njome bavili mnogi poznati arheolozi.

        Za te tri godine izvađeno je oko 4000 komada raznog materijala, od IV veka pre n. e. do VI veka.
Posebno se izdvaja iz rimskog perioda otkriće vile urbane, koja se nalazila u neposrednoj blizini antičke nekropole. Otkriveni delovi odaja ukrašeni su bili podnim mozaikom, čije datovanje možemo odrediti s kraja I i početkom II veka pre n. e.

        Tepih mozaika sa predstavama morskih čudovišta, životinja i riba, likovno pokazuje legendu o postanku Budve. Po istorijskim, stilskim i tehničkim osobinama ovaj mozaik je svrstan u najstarije i najznačajnije mozaike u našoj zemlji.

        Nastavljeni su radovi 1983. godine na sondažnom istraživanju u Starom gradu Budvi. Tada su otkriveni ostaci ranohišćanske trobrodne bazilike.

        Posle četiri godine obavljena su arheološka istraživanja na lokaciji bazilike.

        Utvrđeno je, da je bazilika podignuta krajem V i početkom VI veka kao trobrodna građevina sa transeptom i polukružnom apsidom na istoku. Brodovi su bili razdvojeni sa po četiri stuba na stilobatima. Bazilika je impozantnih dimenzija. Prilikom kopanja arheolozi su naišili na deo fragmenata mozaičkog poda, koji se nalazio u apsidi i naosu. Pretpostavlja se, da je mozaik prekrivao celokupan pod bazilike.

        Na fragmentima mozaičkog poda vide se ptice, cveće, ornamentalna polja, ideogrami, razni hrišćanski i jevrejski simboli. Mozaik je bio rađen od raznobojnog kamena i pečene opeke. Po ostacima može se zaključiti da je izveden na način kako je to rađeno u V i VI veku.

        Otkriće ranohrišćanske bazilike sa ostacima podnog mozaika, bogatom arhitektonskom dekorativnom plastikom i vrednim nalazima pokretnog arheološkog materijala svedoči o veličini i značaju Budve u periodu od V do kraja IX veka.